Nederland stijgt op ranglijst van vrije pers, maar dat zegt vooral iets over de zorgelijke positie van onafhankelijke journalistiek wereldwijd

Op de tafel voor Ruth Kronenburg, directeur van Free Press Unlimited, ligt een sleutelhanger met daaraan een stukje metaal van een Russische granaat. “Gekregen van een Oekraïense journalist. Als dank voor de steun die wij ze geven.” Ook op tafel: een dun, klein krantje. Gedrukt in zwart-wit. Het wordt door Oekraïense journalisten in West-Oekraïne gemaakt en dan stiekem verspreid in het door de Russen bezette deel van Oost-Oekraïne.

“Dat verspreiden doen ze daar met gevaar voor eigen leven. Wij staan op 4 en 5 mei stil bij de Tweede Wereldoorlog hier, maar nu, tachtig jaar later doen ze in Oekraïne wat het verzet toen in Nederland deed: proberen nieuws te verspreiden door krantjes in brievenbussen te duwen. En zo ervoor te zorgen dat de mensen daar niet alleen propaganda van de bezetter krijgen.”

Kronenburg wil maar zeggen: persvrijheid doet er nogal toe. Overal. De organisatie heeft haar hoofdkantoor in Amsterdam, maar zet zich in voor persvrijheid en journalisten in nood over de hele wereld. Zo helpt ze Oekraïense journalisten met geld, laptops en beschermingsmiddelen. En werkt in Soedan samen met Radio Dabanga, een onafhankelijke radiozender die via de korte golf de bevolking informeert.

Vrijdag, op de Internationale Dag van de Persvrijheid, constateren journalistieke organisaties als Reporters Zonder Grenzen dat er ‘een zorgwekkende afname in steun en respect voor de zelfstandigheid van de media is’. Wat ziet u gebeuren?

“Er komen steeds meer autoritaire regimes aan de macht in de wereld. Die machthebbers komen dan vaak met wetgeving die de pers aan banden legt. Publieke omroepen komen bijvoorbeeld onder bewind van regeringsgezinde leidinggevenden en zijn niet meer zelfstandig en onafhankelijk. Ook waait er een populistische wind door Europa, dat gaat gepaard met veel desinformatie.”

Jullie stellen al jaren dat de persvrijheid in Europese landen als Hongarije, Griekenland en Malta steeds minder wordt. In Slowakije was er in de laatste verkiezingscampagne een nieuw soort incident: daar werd een bericht verspreid waarin een bekende journaliste en de leider van een progressieve partij leken te praten over verkiezingsfraude. Het bleek een door artificial intelligence (AI) gemaakt nepbericht, waarschijnlijk verspreid door politieke, pro-Russische tegenstanders.

“Het laat zien hoever desinformatie kan gaan en hoe groot het belang is van onafhankelijke berichtgeving. En dat je als journalist vanwege dit soort technologische ontwikkelingen nog zorgvuldiger moet gaan werken en drie keer moet checken of alles klopt.”

Op de jaarlijkse lijst met landen waar de persvrijheid het grootst is, stijgt Nederland dit jaar van plek 6 naar 4. Wat zegt dat?

“Voor die ranglijst wordt onder meer gekeken naar fysieke veiligheid van journalisten. Na de moord op Peter R. de Vries zakte Nederland een eind weg. Er zijn nu minder fysieke bedreigingen, dus Nederland is weer gestegen. Maar de stijging is marginaal en op juridisch vlak doen we het wat slechter.”

“Het zegt ook veel over andere landen, want er is in Nederland natuurlijk ook zat aan de hand. Er is niet voor niets PersVeilig, waar journalisten elke vorm van geweld of intimidatie kunnen melden. Vooral vrouwelijke journalisten hebben nog steeds veel te maken met online geweld en intimidatie.”

En er zijn vier formerende partijen die dreigen de NPO, de publieke omroep, te halveren omdat deze ‘te links’ zou zijn.

“We volgen de formatie met grote belangstelling. En we herinneren ons dat PVV-leider Wilders journalisten ‘tuig van de richel’ heeft genoemd. Maar de omroep moet ook naar zichzelf kijken. Er is de afgelopen jaren veel bezuinigd op documentaires en achtergronden. Daar is entertainment voor in de plaats gekomen, er wordt te veel gekeken naar de kijkcijfers.”

Jullie zijn een nieuwe campagne The Erased (‘de uitgewisten’) begonnen, om aandacht te vragen voor de 320 journalisten die vorig jaar wereldwijd gevangen zijn gezet. Wat is het doel?

“Het gevangenzetten van journalisten is een vorm van censuur en intimidatie. Zie wat er bijvoorbeeld in Rusland gebeurt, waar Evan Gershkovich van The Wall Street Journal al meer dan een jaar vastzit. We willen in woord en beeld laten zien wat er gebeurt als hun woorden wegvallen.”

“Maar kijk ook naar Gaza, waar de situatie verschrikkelijk is, waar een ongekend groot aantal journalisten is gedood en waar ze amper hun werk kunnen doen: ze kunnen het gebied niet in of uit. En wij kunnen er nauwelijks hulp bieden.”

Wat kan de nieuwsconsument doen om persvrijheid te steunen?

“Betalen voor betrouwbaar nieuws, voor goede informatie. Neem een abonnement. De lezer moet zich realiseren dat goede informatie niet gratis is. Het wordt gemaakt door journalisten die een salaris nodig hebben. En lees als consument niet maar één bron. Bedenkt dat je online in een echokamer zit en probeer daar uit te breken.”