Populisten: ze zijn er in alle soorten en maten. Binnen het ratjetoe van politici dat zegt de stem van het volk te zijn en te strijden tegen de elite, is er echter één uniek in zijn soort: Geert Wilders. Niet zozeer vanwege zijn blonde haardos, Indische roots of grote liefde voor Israël, maar vooral vanwege zijn partij: de PVV.

Want waar andere populistische leiders in Europa zich vaak gesteund weten door een partij met tienduizenden leden, moet Wilders het alleen doen. Fractievoorzitter, partijleider, partijvoorzitter: hij is het allemaal. Partijbijeenkomsten? Daar doet de PVV niet aan. Een wetenschappelijk instituut? Onnodig, vindt Wilders. Een jongerenafdeling kent de partij evenmin.

En dat maakt Wilders in zekere zin uitzonderlijk, vindt Linda Bos, populisme-expert en verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. „Andere populistische partijen in Europa hebben wel leden. Daardoor zijn ze intern al gewend om compromissen te sluiten. Bij de PVV is dat niet het geval. Wilders is de PVV. Als hij premier wordt, wie moet dan het fractievoorzitterschap overnemen?”

Een beetje jaloers

Het is niet zo dat populisten niet kunnen besturen, zegt Bos. „Kijk maar naar Orbán in Hongarije of Salvini en Meloni in Italië.” Hun effectiviteit hangt alleen erg af van hoe het politieke systeem is ingericht, legt ze uit. „In sommige landen is een tweepartijenstelsel of kun je slechts kiezen uit een klein aantal partijen. Orbán bijvoorbeeld heeft de meerderheid in het parlement. Dan is het een stuk makkelijker om grote beloftes te doen en de wetgeving daarvoor ook daadwerkelijk voor elkaar te krijgen.”

Wat dat betreft is Nederland geen ideaal land voor populist Wilders. Dat gaf hij eerder dit jaar zelf ook toe, toen hij na de inauguratie van Trump tegen De Telegraaf zei dat hij „wel een beetje jaloers” was op de Amerikaanse president. „Wij zitten hier te pielen in coalities met partijen die allemaal wat anders willen. Dat gaat trager. Als je de verkiezingen daar wint en de meerderheid hebt, kun je snel dingen voor elkaar krijgen. Dat is jaloersmakend.”

Of Wilders ooit nog gaat meeregeren is een vraag die moeilijk te beantwoorden is. „Door geen compromissen te willen sluiten, zet hij zichzelf in zekere zin buitenspel. Tenzij hij nog eens 76 zetels haalt. In ons versplinterde Nederlandse politieke landschap zijn coalities met minimaal drie partijen tegenwoordig nu eenmaal normaal”, zegt Bos. „En doordat hij geen premier werd, hoefde hij de moeilijke beslissingen ook niet aan zijn kiezers uit te leggen. Uiteindelijk koos hij eieren voor zijn geld. Meeregeren kostte hem te veel kiezers.”

Wat de PVV rest is volgens Bos een „vrij uitzichtloze situatie”. De meeste partijen zullen zich volgens haar nu wel drie keer achter de oren krabben, voordat ze nog eens samenwerken met Wilders. Om de pijn voor zijn kiezers iets te verzachten haalde Wilders de afgelopen dagen een klassiek populistische truc van stal. „Hij legde de verantwoordelijkheid van het falen bij de anderen. Dat het niet wilde vlotten met het migratiebeleid was de schuld van NSC, BBB en VVD.”

Simpele oplossingen

Het probleem met populisten is dat ze geen visie of duidelijke ideologie hebben, zegt parlementair historicus Bert van den Braak. „Ze praten hun kiezers naar de mond, want dat levert stemmen op. Daarbij vergeten ze alleen twee dingen te vermelden: dat er ook nadelen aan hun mooie beloftes kleven en dat het veel tijd en moeite kost om ze waar te maken.” Juist daarom is het moeilijk samenwerken met populisten, zegt de historicus. „De oplossingen die ze aanbieden zijn simpel. De realiteit is vaak ingewikkelder.”

Maar ook als populisten niet meeregeren, hebben ze wel degelijk invloed op het beleid. „Je ziet het bij ons en bij de landen om ons heen. Meer gematigde partijen nemen de standpunten van populistische partijen over, om hen zo de wind uit de zeilen te nemen. De VVD doet dat in Nederland. De migratieplannen van de PVV vinden ze onhaalbaar, maar de intentie erachter delen ze wel.”

Bos ziet diezelfde dynamiek. „Wilders presenteerde vorige week een tienpuntenplan voor migratiebeleid. Daarvan zeiden VVD, NSC en BBB: Dat willen wij ook, laat asielminister Faber het maar uitvoeren. Terwijl de eerste zes punten van dat plan tegen de democratische rechtstaat en tegen internationale verdragen ingaan. Zoiets ongrondwettelijks is dus mainstream geworden.”

Meer zelfstandig denken

Politieke partijen zouden de plannen van populisten volgens Van den Braak juist op de inhoud moeten bestrijden. „De PVV beloofde van alles. De huren zouden niet stijgen, de btw op boodschappen zou verdwijnen en het eigen risico in de zorg en de publieke omroep moesten afgeschaft worden. Maar hoe willen ze dat ooit bekostigen en voor elkaar krijgen?” Wie het populisme binnen de huidige politiek het best zou kunnen bestrijden? Beide experts zijn het erover eens: de CDA’er Bontenbal.

Tegelijkertijd hebben ook kiezers een verantwoordelijkheid, vindt de historicus. Hij roept op tot meer zelfstandig denken. „Er is een enorme volatiliteit. Steeds meer kiezers wisselen elke verkiezingen van partij. Dat zie je zowel links als rechts gebeuren. Dat helpt niet om tot stabiel en gedegen beleid te komen.”

Volgens hem moeten kiezers zich niet laten verleiden door mooie beloftes en snelle oplossingen. „Politiek is soms saai en het duurt vaak lang om iets voor elkaar te krijgen. Wees je daarvan bewust. Door elk jaar te switchen van partij, worden de echte problemen niet aangepakt. Daardoor wordt het alleen nog maar moeilijker om ze op te lossen.”