Kameropera ‘Notwehr’ onderzoekt activisme: ‘Kunst moet geen plek zijn die dwingt, maar prikkelt’

Zeggen dat activisme een actueel onderwerp is, is nogal een understatement. Terwijl verschillende Nederlandse universiteitscampussen in de ban zijn van grootschalige studentenprotesten bereidt regisseur Sjaron Minailo de Nederlandse première van de kameropera Notwehr voor. Het is mede geïnspireerd door het verhaal van de Belarussische fluitiste en activiste Maria Kalesnikava, die sinds 2020 gevangen zit. De muziek is van Annelies Van Parys en het libretto van Gaea Schoeters.

Notwehr gaat over twee vrouwen in voorarrest die samen een nacht in de cel doorbrengen. De een is een jonge activiste die is opgepakt na een illegale protestactie, de ander een barvrouw die ervan wordt beschuldigd dat ze haar vriend heeft vermoord. „De activiste draagt haar arrestatie als een badge of honour, ze laat zich erop voorstaan, terwijl de barvrouw heel koel haar lot accepteert en zwijgt over wat er gebeurd is”, zegt Minailo (1979).

Van Parys schreef de opera in 2022 in opdracht van de Biënnale van Venetië en vroeg meteen Schoeters en Minailo erbij. Het drietal maakte samen eerder onder andere de podcastopera Eva. Een van de voorwaarden voor de opdracht was dat het madrigalenboek Barca di Venetia per Padova van Renaissancecomponist Adriano Banchieri erin verwerkt zou worden. Die barca (‘boot’) is in Notwehr een reusachtige stalen kooi geworden, „Meer sculptuur dan decor”, waarin de ontmoeting zich voltrekt. Van Parys vlocht Banchieri’s madrigalen met betoverend effect door haar partituur, zegt Minailo: „De muziek is zo mooi, dit moet iedereen horen.”

Fysieke genegenheid

Gaandeweg de nacht krijgen de twee vrouwen meer inzicht in zichzelf en groeien ze, ondanks hun verschillen, toe naar „een moment van fysieke genegenheid”, dat hen allebei geeft wat ze nodig hebben. Daarna zijn ze veranderd: de activiste beseft dat ze buiten meer kan bereiken dan in de gevangenis, en de barvrouw beseft dat ze haar zwijgen moet doorbreken. Ze heeft haar vriend vermoord toen ze ontdekte dat hij haar dochter had verkracht; om haar te beschermen hield de barvrouw haar mond, maar nu ziet ze in dat ze meer voor haar dochter kan betekenen door haar verhaal te vertellen en zich te beroepen op noodweer.

Lees ook Het Westen blijft moeite hebben met niet-westerse kunst

De wereldpremière van Notwehr was twee jaar geleden tijdens de Biënnale, in de door Tintoretto beschilderde Scuola Grande di San Rocco. Dat de thematiek sindsdien alleen maar aan actualiteit gewonnen heeft, zegt iets over het tijdsgewricht: „Vorig jaar maakte ik voor O het monodrama Lullaby, dat óók reflecteerde op activisme, onder meer geïnspireerd door de Black Lives Matter-beweging”, zegt Minailo. Wat beide voorstellingen gemeen hebben, is dat ze zich afspelen in het ‘grijze gebied’, zegt Minailo: moet activisme per se zwart-wit zijn? Is er ruimte voor nuance? En wat is de relatie tussen activisme en kunst?

Vijftien jaar geleden was Minailo een voorvechter van geëngageerde kunst, omdat het in de kunstwereld toen vooral „over de vorm” ging, zegt hij. „Nu ben ik een l’art pour l’art-activist geworden. Ik pleit voor kunst die geen functie hoeft te hebben, en juist daardoor een functie heeft. Kunst die zich niet laat toepassen. De vrije ruimte voor de geest moeten we koesteren. Kunst moet zich verzetten tegen mainstream-trends en intellectuele monocultuur, en een plek zijn die niet dwingt maar prikkelt.”

Ruimte voor nuance

Na 7 oktober vorig jaar, de aanslag van Hamas en het begin van de Gaza-oorlog, kwamen de vragen over activisme plotseling „héél dichtbij”, zegt Minailo, die uit Israël afkomstig is en al decennia in Nederland woont en werkt. „Opeens blijk ik voor erg veel mensen De Ander te zijn. Ik moet voortdurend brieven ondertekenen en me verantwoorden en uitspreken, het liefst op Instagram. En dat weiger ik. Natuurlijk ben ik tegen de bezetting, en kritiek op Israël staat niet gelijk aan antisemitisme, daarover heb ik twee jaar geleden al een opiniestuk in NRC geschreven, naar aanleiding van de ophef over de Documenta in Kassel. Maar ik ben óók kritisch op Hamas. Twintig jaar geleden was links diepverontwaardigd toen George W. Bush zei: je hoort bij ons, óf je hoort bij de terroristen. En nu is er bij links zelf geen ruimte voor nuance.”

Je kunt het de studenten eigenlijk nauwelijks kwalijk nemen, zegt Minailo, die opleidingshoofd is aan het Sandberg Instituut, de masteropleiding van de Rietveld Academie en aan ArtEZ: „Deze generatie is opgegroeid met populisme en polarisatie en kent daarom niets anders. We moeten het onszelf kwalijk nemen dat we hen daar niet tegen hebben beschermd.”