Niet-religieuze Marokkanen zijn amper zichtbaar, maar onderzoeker Lena Richter vond ze toch

‘Normaliseer ongelovigheid’. Dat is de strekking van het proefschrift dat antropoloog Lena Richter deze woensdag verdedigt aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. In vier jaar tijd volgde Richter vijftig jonge Marokkaanse atheïsten en agnosten – tussen de 18 en 35 – in Marokko en West-Europa (voornamelijk Nederland, België en Frankrijk). Ze onderzocht hoe deze groep hun ongelovigheid vormgaf.

“Atheïsten bestaan niet in Marokko, werd mij in het begin soms verteld”, zegt Richter. Maar dat blijkt onjuist: je moet alleen weten op welke signalen je moet letten.

Hoe uiten atheïstische Marokkanen hun ongelovigheid?

“Het is niet altijd mogelijk om op heel directe wijze te benoemen dat je atheïst bent, dus uiten velen het op een subtiele manier, bijvoorbeeld via humor. Soms zegt iemand voor de grap dat diegene niet vast tijdens de ramadan. Anderen gebruiken een excuus om daar niet aan mee te doen. ‘Ik heb heel lang mijn periode’, is een veelgehoord argument onder vrouwen om de ramadan over te slaan.

Het zijn eigenlijk kleine strategieën om voorzichtig te laten zien dat je niet gelovig bent. Als jij een grapje maakt over de islam en een ander lacht, kun je misschien een stapje verder gaan en jouw ideeën delen. Ook met het dragen van bepaalde kleding worden religieus-maatschappelijke normen uitgedaagd. Door het dragen van een spijkerbroek met gaten, of het kleuren van je haar. Zo probeert deze groep een niet-religieuze levensstijl te normaliseren, vooral bínnen families.

Dit heeft effect op kleinschalig niveau. Geïnterviewden vertelden vaak dat ze als jongste meer vrijheden kregen als hun broer of zus deze weg al had vrijgemaakt. Door te onderhandelen over wat wel of niet mag – bijvoorbeeld of de oudere broer of zus thuis toch een klein beetje water mag drinken tijdens de ramadan.”

Is het lastig om ongelovig te zijn binnen de Marokkaanse diaspora, of in Marokko?

“In elk geval wijkt ongelovigheid af van de norm. In Marokko is de islam bijvoorbeeld politiek en cultureel gezien belangrijk. Religie en politiek zijn verweven: de koning heeft ook religieuze autoriteit, die zijn positie versterkt. Dat maakt ongelovig zijn ook politiek gevoelig, omdat het opgevat kan worden als kritiek tegen de koning en andere religieuze autoriteiten.

Het belang van religie zie je ook terug in wetgeving. Tijdens de ramadan is het verboden om te eten op straat. De aanname in Marokko is impliciet dat je moslim bent, ook als je niet gelooft. Als ongelovige moet je dan dus manieren vinden om wél te eten tijdens deze periode, als je dat graag wil.

Ook in West-Europa, bijvoorbeeld in Nederland, is ongelovig zijn voor iemand uit de Marokkaanse diaspora best ingewikkeld. Er bestaat een kans dat het wordt gebruikt door rechtse partijen zoals de PVV.

Als iemand afstand doet van zijn of haar moslimachtergrond, kan iemand uit zo’n partij zeggen; zie je wel, dit is er allemaal niet goed aan de islam. De persoon die er afstand van neemt, wordt als voormalig moslim gezien als ‘de authentieke stem’. En die houding weegt zwaarder dan islamkritiek van een witte Nederlander. De meeste voormalige moslims willen niet dat dit gebeurt, omdat media moslims vaak al negatief wegzetten.”

Waarom is het belangrijk dat dit onderzoek er nu is?

“De beeldvorming zeker binnen West-Europa, is toch dat alle Marokkanen moslim zijn. Dat klopt niet, er zijn veel variaties en het aantal niet-religieuzen groeit. Dat heb ik niet onderzocht, maar werd eerder aangetoond in onderzoek van de Arab Barometer.

Ik vond het belangrijk om die diversiteit te laten zien. Niet omdat ik wil dat het atheïsme verder wordt verspreid, maar omdat het goed is als hier meer over bekend wordt. Ongelovige Marokkanen worden vaak vergeten.

Van geïnterviewden hoorde ik dat het in Europa eenzaam kan zijn om ongelovig te zijn, omdat je daar een minderheid van een minderheid bent. Dat is pittig, ook om daarvoor uit te komen. Veel van hen zijn bang dat hun plaats binnen de Marokkaanse gemeenschap wordt bedreigd, omdat ze iets doen dat afwijkt.”

Zijn die strategieën ook op maatschappelijk niveau effectief?

“Dat is moeilijk te zeggen, omdat ik geen kwantitatief onderzoek heb gedaan. Maar voordat ik begon met dit onderzoek, werd er tegen mij gezegd dat er drie taboes zijn binnen de Marokkaanse cultuur: de koning, de Sahara en de islam. Nu, acht jaar later, heeft een Marokkaanse krant, Hespress, iets over mijn onderzoek geschreven. Dat toont wel dat het leeft, dat erover wordt gesproken.

Dit is ook te zien op sociale media: er zijn talloze Youtubers die over ongelovigheid praten. Zo heeft Hicham Nostik duizenden abonnees en volgers en schreef hij in samenwerking met een Marokkaanse uitgever een boek over ongelovigheid. Ook mijn respondenten hebben de indruk dat het onderwerp normaler is geworden.”

Lees ook:

Moslimfeminist Hatoun al-Fassi: ‘Allah maakte mogelijk ook vrouwen profeet’

In de Koran zijn Adam en Eva allebei schuldig, Adam zelfs schuldiger dan Eva, betoogt de Saudische moslimfeminist Hatoun al-Fassi. Op allerlei plekken zijn vrouwen bezig de islamitische traditie van de mannelijke blik te ontdoen. Deel vijf van een interviewserie over hun idealen.