Het AstraZeneca-vaccin (2021-2024) was redder in coronanood, tot het zelf besmet raakte

Het vaccin van AstraZeneca ging in ons land al na vier maanden in de ban, eerst tijdelijk en later voorgoed, na meldingen van zeldzame en soms dodelijke trombose. Andere vaccins bleken veiliger en iets beter werkzaam. Ook andere landen schakelden al in 2021 geleidelijk over naar de vaccins van Pfizer en Moderna.

In ons land zijn drie mensen zo goed als zeker, en twee personen vermoedelijk overleden aan de bijwerking. Bijwerkingencentrum Lareb turfde in totaal twintig meldingen van de ongewone trombose na een dosis Vaxzevria. In het Verenigd Koninkrijk, waar het vaccin werd ontwikkeld, heeft de bijwerking vermoedelijk 81 levens gekost.

Niettemin is de beslissing van AstraZeneca om het coronavaccin van de wereldmarkt te halen ingegeven door commercieel belang, benadrukt de farmaceut zelf. Er is geen markt meer voor Vaxzevria, vanwege ‘een overschot aan beschikbare aangepaste vaccins’, aldus AstraZeneca in een verklaring.

Baken

Ondanks de grauwsluier heeft het vaccin in de vroege fase vooral levens gered: liefst 6,5 miljoen levens na inzet van in totaal ruim drie miljard doses, citeert AstraZeneca een eerdere berekening. Het bedrijf zegt dan ook ‘trots’ te zijn op het vaccin. Hoogleraar epidemiologie Frits Rosendaal (LUMC) begrijpt dat wel: ‘Nu hebben we alternatieven, in 2020 hadden we die nog niet in voldoende mate. Dit vaccin heeft ook levens gered, dat moeten we niet vergeten.’

Toen corona in 2020 de kop opstak, gold het vaccin van AstraZeneca een tijdlang als baken van hoop. Aan de Universiteit van Oxford testte de onderzoeksgroep van vaccinoloog Andrew Pollard toevallig al een vaccin tegen een ander coronavirus, het MERS-virus, wat de Britten plots een grote voorsprong gaf. ‘Het enige wat we hoefden te doen was het spike-eiwit omruilen’, aldus Pollard destijds in vakblad The BMJ.

Toen Pollard ook nog eens in zee ging met het gevestigde Zweeds-Britse AstraZeneca, was het optimisme compleet: dit was het vaccin dat corona ging verslaan. ‘Waarschijnlijk de leidende kandidaat’, verklaarde WHO-bestuurder Soumya Swaminathan in juni 2020, net na de eerste coronagolf.

Fouten in opzet

Maar al snel begonnen de problemen. Bij proeven werd niet goed duidelijk hoe goed het vaccin nu precies beschermde, door fouten in de onderzoeksopzet. En toen het vaccin klaar was, kondigde AstraZeneca opeens aan nog niet de helft van de beloofde 80 miljoen doses aan Europa te kunnen leveren. Een afgang, die vanwege de als bot ervaren stijl van het bedrijf tot hevige irritatie leidde bij de Europese Commissie.

Terwijl het vaccin van een afstandje bezien toch grote voordelen had. Met zijn prijs van 1,78 euro per dosis in Europa was het veel goedkoper dan de vaccins van Pfizer (12 euro) en Moderna (15 euro). Het hoeft niet in ingewikkelde vriezers gekoeld te worden en is daarmee geschikt voor toediening bij huisarts of verzorgingshuis. En bij onafhankelijke metingen bleek het vaccin voor 90 procent te beschermen tegen ziekenhuisopname, meer nog dan de fabrikant zelf had verwacht.

Totdat daar, in april, opeens de bijwerking ‘vaccin-geïnduceerde immuun trombotische trombocytopenie’ (VITT) opdook, een ongewone kwaal waarbij mensen minder bloedplaatjes in het bloed krijgen, maar wel gevaarlijke stolsels op allerlei ongewone plaatsen, waaronder het brein. Na 34 miljoen prikken kwamen er in Europa 169 verdachte trombose-gevallen aan het licht, waarvan 18 met dodelijke afloop.

Antistoffen

Wat er gebeurt, legt Rosendaal uit, is dat het vaccin bij sommige mensen antistoffen opwekt tegen een eiwit dat betrokken is bij de bloedstolling, ‘bloedplaatjesfactor 4’. Met als gevolg dat de stolling ‘ineens als een wilde aan de gang gaat’, zegt Rosendaal. ‘Bloedplaatjes worden aangetast, maar ook hyperactief. Ze gaan allemaal aan elkaar plakken.’

Een aandoening waarover mensen die destijds werden ingeënt met Vaxzevria zich nu geen zorgen meer hoeven te maken, benadrukt hij. ‘In die zeldzame gevallen dat het gebeurt, gebeurt het meteen. Binnen een paar dagen of hooguit weken.’ De bijwerking treft naar schatting ongeveer een op de dertigduizend mensen.

Voor AstraZeneca pakte het rampzalig uit. In ons land kwam het tot een tijdelijke vaccinatiestop, die prompt tot diepe verdeeldheid leidde onder experts: zo moet de tijdelijke stop dertien mensen extra het leven hebben gekost aan corona, bleek achteraf. Bovendien raakte de naam Vaxzevria besmet: halverwege 2021 was er haast geen westers land meer dat het nog inzette.

Economische beslissing

Ook raakte het vaccin technisch achterop. Tegen het eerste echte gemuteerde coronavirus, de ‘Britse variant’, beschermde het vaccin nog heel behoorlijk, maar toen de varianten elkaar in steeds hoger tempo begonnen op te volgen, bleken Pfizer en Moderna beter in staat daarop in te spelen.

‘Ik ben geen bedrijfseconoom, maar ik snap de beslissing van AstraZeneca wel’, zegt Rosendaal. ‘Als een ander middel beter is, moet je op een gegeven moment gewoon stoppen. Te vaak gebeurt dat ook niet’, prijst hij de beslissing van het concern.

Af is de kous daarmee nog niet. In onder meer de VS en Groot-Brittannië lopen nog rechtszaken tegen het bedrijf, van patiënten die vinden dat AstraZeneca meer had kunnen doen om hun leed te voorkomen. Het bedrijf erkende enkele weken terug zelf pas voor het eerst zwart-op-wit de zeldzame bijwerking VITT, drie jaar nadat die aan het licht kwam.

Vanzelfsprekend zijn de gedupeerden blij met de beslissing om Vaxzevria terug te trekken. ‘Dit betekent dat niemand meer kan lijden aan deze afschuwelijke bijwerking’, zegt in de Britse krant The Telegraph de 47-jarige Jamie Scott, die hersenbeschadiging opliep en arbeidsongeschikt raakte na een prik Vaxzevria.