De kroongetuige loog en profiteerde toch van de deal

Het is een duidelijke belofte die de 52-jarige Willem P. uit Lemsterland doet als hij in september 2020 zijn handtekening zet onder een kroongetuigenovereenkomst. Hij moet de „volledige waarheid” vertellen over de gebeurtenissen die in de zomer van 2012 hebben geleid tot de gewelddadige dood van de veertigjarige Jan Elzinga bij het zwembad in Marum. Maar Willem P. liegt, zonder dat justitie en politie het aanvankelijk in de gaten hebben.

De deal met Willem P., die samen met de schutter al eerder is veroordeeld voor zijn rol bij de moord, heeft een serie uitzonderlijke gebeurtenissen in gang gezet in deze zaak, die in de volksmond bekend staat als de Zwembadmoord.

Ondanks het feit dat de kroongetuige heeft gelogen komt het hof in Leeuwarden in april dit jaar tot de conclusie dat vier medeverdachten ook moeten worden veroordeeld. Het gaat om de leverancier van het moordwapen en de drie opdrachtgevers: de partner van slachtoffer Jan Elzinga, haar broer en haar moeder. Zij krijgen celstraf in de wetenschap dat het belangrijkste bewijsmateriaal tegen hen nooit vergaard had kunnen worden als justitie en politie de verklaringen van kroongetuige goed hadden onderzocht.

Het verhaal van de Zwembadmoord gaat over falend opsporingsonderzoek naar een leugenachtige kroongetuige wiens verklaringen toch tot bewijsmateriaal zijn gepromoveerd. En over een fout van het hof in Leeuwarden dat eind april van dit jaar het arrest in deze zaak al online zette voordat de uitspraak was voorgedragen. Daardoor is die uitspraak uitgesteld, maar dankzij een attente verslaggever van nieuwssite NU.nl, die een podcastserie heeft gemaakt over de zaak, ligt de inhoud van het arrest toch op straat.

Lees ook Onafhankelijk onderzoek Hoge Raad naar inzet kroongetuigen door OM

Een bijzondere getuige

Willem P. is een bijzondere kroongetuige, dat lijdt geen twijfel. Hij is in 2016 definitief veroordeeld tot een straf van 19 jaar en 7 maanden voor het organiseren van de moord op Jan Elzinga. Niet lang nadat zijn straf onomkeerbaar is geworden, meldt hij zich bij de politie met de mededeling dat hij informatie heeft die nieuw licht kan werpen op de zaak.

Nadat P. tussen oktober 2017 en november 2019 vier verklaringen heeft afgelegd en de benodigde instemming van de onderzoeksrechter is verkregen, wordt de deal in 2020 gesloten. Het is de eerste keer dat justitie een deal sluit met een kroongetuige die al is ‘afgestraft’ en dat is geen detail, vindt het hof.

Voor Willem P. gaat het om een deal zonder nieten. De kans dat hij een hogere straf krijgt is nul terwijl de deal hem ruim vier jaar strafkorting oplevert. In ruil voor zijn medewerking zegt het OM een positief advies toe bij een verzoek om gratie. Vanwege de bijzondere positie van Willem P. vindt het hof dat het OM zijn verklaringen nog zorgvuldiger moet onderzoeken dan gebruikelijk. En daar is ook tijd voor geweest: tussen zijn eerste verklaring en het sluiten van de deal zit twee jaar.

Het risico dat voor P. overblijft is een vervolging voor het plegen van meineed, liegen onder ede. Maar dat durft hij wel te nemen. Het is de politie namelijk niet opgevallen dat hij cruciale details heeft verzonnen. Het gaat om sms-berichten die afkomstig zouden zijn van een familielid van het slachtoffer. Die berichten heeft Willem P. echter zelf gefabriceerd om zijn versie van de feiten rond de moord te onderbouwen.

Uit het oordeel van het hof blijkt dat het onderzoek naar de telefoons waarmee die berichten zijn verstuurd zeer krakkemikkig is uitgevoerd. Er zijn weliswaar twee telefoons gevonden met de sms-berichten, maar naar de authenticiteit van die berichten is géén onderzoek gedaan.

Als dat wel was gedaan was volgens het hof aan het licht gekomen dat het hier om gefingeerde berichten gaat. De chronologie klopt simpelweg niet. Er zijn op de ene telefoon antwoorden gevonden die al waren verstuurd voordat de vragen met de andere telefoon waren gesteld.

Harde conclusie

Over deze gang van zaken zijn diverse getuigen gehoord. Op basis daarvan concludeert het hof dat justitie en politie „op teleurstellende wijze hebben gefaald” bij „het verifiëren van de door de kroongetuige verstrekte informatie”. In een aparte strafzaak is Willem P. inmiddels veroordeeld voor liegen onder ede.

Nog erger is volgens het hof dat twijfels van sommige opsporingsambtenaren over de authenticiteit van de sms-berichten niet zijn gemeld bij de onderzoeksrechter die de betrouwbaarheid van de kroongetuige moet beoordelen. Daardoor is het oordeel van de onderzoeksrechter „gebaseerd op gebrekkige en onvolledige informatie” en dat is volgens het hof te wijten aan het OM.

Deze harde conclusie betekent dat de verklaringen van de kroongetuige niet voor het bewijs mogen worden gebruikt omdat ze „onrechtmatig verkregen” zijn. Volgens het hof is de kroongetuige een rechtmatig middel voor opsporing van ernstige criminaliteit, maar de inzet wordt „ondermijnd” als het OM geen „uitgebreid onderzoek doet naar de betrouwbaarheid van dergelijke getuigen”.

Basis voor nieuw onderzoek

Maar falend opsporingsonderzoek naar een liegende kroongetuige betekent volgens het hof niet dat de hele strafzaak op de juridische schroothoop moet. Niet-ontvankelijkheid van het OM kan volgens het hof sinds 2020 alleen worden uitgesproken als een verdachte geen eerlijk proces heeft gehad. En daar kan volgens jurisprudentie van de Hoge Raad alleen sprake van zijn als de belangen van de verdachte doelbewust en onherstelbaar zijn geschonden.

Het arrest laat zien hoe dat in de praktijk werkt. Zo is de opname van de allereerste verklaring van Willem P. uit 2017 gewist door een fout van de politie. Wat hij toen heeft gezegd, is niet meer te vast te stellen. Maar is dat een onherstelbare schending? Nee, stelt het hof. De verdachten en hun advocaten hebben Willem P. over deze gewiste verklaring kunnen ondervragen. Dat is een vorm van compensatie waardoor er volgens het hof geen sprake is van een onherstelbare schending.

Een betrouwbare leugenaar

Het hof in Leeuwarden gaat in zijn arrest nog een stap verder. Tijdens het opsporingsonderzoek, dat is begonnen op basis van de leugenachtige verklaringen van Willem P. over de sms’jes, is nieuw bewijsmateriaal over de rol van de vier verdachten vergaard. Dat bewijsmateriaal was er niet geweest als justitie en politie de verklaringen van de kroongetuige goed hadden getoetst, stelt het hof vast. Maar dat betekent niet dat dit bewijsmateriaal óók onrechtmatig is verkregen en niet mag worden gebruikt.

Lees ook Straf verhoogd in hoger beroep Groningse zwembadmoord

Een soortgelijke redenering past het hof toe op de verklaringen van Willem P. Het deel dat is afgelegd voordat duidelijk werd dat hij had gelogen, mag volgens het hof niet worden gebruikt als bewijs. Maar verklaringen van Willem P. die daarna op zitting zijn afgelegd, gebruikt het hof wel voor het bewijs als die overeenkomen met ander bewijsmateriaal. Een kroongetuige kan dus bewust liegen én ook de waarheid spreken.

Via deze juridische constructie wordt de leugenachtige kroongetuige, die een centrale rol speelde in de Zwembadmoord, weer in genade aangenomen om de opdrachtgever van de moord te kunnen veroordelen.

Ondanks de harde tik op de vingers heeft het OM wat het wil: de vier verdachten van de moord op Jan Elzinga worden alsnog veroordeeld, al krijgen zij vanwege de gang van zaken wel een lagere straf dan eerder geëist. Ook Willem P. komt ondanks zijn veroordeling voor meineed heel goed weg: ondanks zijn leugens komt hij jaren eerder vrij. De enige vraag die nog rest is of het hof een tik op de vingers krijgt voor de te vroege publicatie van het arrest. Daarover beslist een speciale wrakingskamer van het hof na een zitting die op 15 mei staat gepland.