En daar vertrok Euromama op de rug van een stier
Deze week staat in het teken van Europapa. Kunsthistoricus Joke de Wolf richt de blik op Rembrandts schilderij van Euromama.
Met een ‘Welkom in Europa’ begint Joost Klein het nummer Europapa dat hij deze week namens Nederland bij het Eurovisiesongfestival gaat zingen. In de videoclip zitten verwijzingen naar de jaren negentig, naar het Laatste Avondmaal en natuurlijk naar Kleins overleden vader, maar de grote afwezige is de stier. Want wie Europa zegt, heeft het, tenminste in de Griekse mythologie, over een ontvoering van een prinses door een stier. Een Euroroof dus.
Het verhaal, zoals we dat kennen van Ovidius, begint ermee dat prinses Europa in Fenicië, het huidige Libanon, met haar gevolg bloemen plukt langs de kust. Oppergod Zeus – Jupiter voor de Romeinen – is van een afstand verliefd op haar geworden. Om te voorkomen dat zijn vrouw Hera hem zou betrappen, vermomt hij zich als stier en voegt zich tussen de grazende koeien. Dat werkt. Stieren zijn doorgaans geen dieren waar je dichtbij wil komen, maar deze is zo mooi dat Europa hem een bloemenkrans omdoet en op hem gaat zitten.
Kort rokje
Op dat moment heeft Zeus gewacht: hij rent met Europa de zee in, en ontvoert haar naar Kreta. Pas daar onthult Zeus zijn identiteit. Europa valt voor zijn charmes en ze krijgt maar liefst drie kinderen van hem. Europa werd daarmee Euromama: haar kinderen waren de eerste bewoners van het continent Europa.
De stier met de jonge vrouw was een geliefd thema in de kunst. Op vazen van 500 voor Christus zijn al afbeeldingen van Europa met de stier. Onlangs werd duidelijk dat Paulus Potter het verhaal moet hebben verbeeld op een schilderij dat hij ongeveer gelijktijdig schilderde met de nu zo beroemde stier uit het Mauritshuis. Kunstenaars als Rubens en Titiaan maakten van de gelegenheid gebruik om Europa halfnaakt af te beelden, zittend op de stier. Het zijn verbeeldingen van een mannelijke fantasie: logisch dat Zeus zich niet kon inhouden, de prinses had vast een te kort rokje aan gehad, zo suggereerden ze.
Hoogsluitende mantel
Rembrandt toonde een ander perspectief. Op dit schilderij, dat tegenwoordig in Los Angeles hangt, is de stier nog maar net de zee in gerend, Europa draagt een hoogsluitende dure rode mantel. Een achtergebleven hofdame roept verschrikt om hulp, een ander vouwt haar handen. Donkere wolken pakken zich samen boven het land.
We kennen maar een paar schilderijen waarop Rembrandt een mythologisch verhaal uitbeeldde. In dit geval koos hij in 1632 het thema vanwege zijn opdrachtgever: hij maakte het schilderij voor Jacques Specx, een voormalige topman van de VOC die de handel met Japan en Korea had opgezet en gouverneur van Batavia was geweest. Terug in Amsterdam werd hij een van de eerste grote verzamelaars van het werk van Rembrandt, hij had vijf schilderijen van de kunstenaar in bezit. Mogelijk was dat ook de reden dat Rembrandt speciaal voor Specx dit verhaal koos, die kende immers de kusten in het oosten goed én had kostbare ‘handel’ meegebracht.
Hollandse omgeving
Opvallend is hier wel dat het landschap, de bomen en zelfs de haven op de achtergrond alle kenmerken hebben van een Hollandse omgeving. De Feniciërs waren beroemd om hun havens, en de boogbrug dicht bij Europa’s hoofd is geen Nederlandse brug, maar de bomen en donkere luchten moet Rembrandt dicht bij huis hebben gezocht.
Nu maar hopen dat de fans zaterdag kunnen juichen voor Joost Kleins Europapa, en niet zo verschrikt kijken als de hofdame op dit Fenicische strand. De felblauwe kleur van haar jurk is in elk geval al goed.