Door ambtenaar Joop Hack kwam het toeslagenschandaal aan het licht. ‘Ik vind fair play belangrijk’

Soms hoort Joop Hack de aantallen en de bedragen voorbijkomen: 1500 medewerkers bij de Uitvoeringsorganisatie Herstel Toeslagen, 8 miljard euro om de gevolgen van het toeslagenschandaal recht te zetten. Dan denkt hij weleens: wat als ik toen de telefoon níet had opgenomen?

Maar hij deed het dus wel, de telefoon opnemen, begin 2018. Hij zit die ochtend aan zijn bureau op het kantoor van de Belastingdienst in Utrecht. Al vroeg, zoals altijd. Om 5 uur is hij opgestaan, om 6 uur 10 heeft hij de trein genomen en om 7 uur is hij op kantoor. Om een uur of 9 gaat de telefoon. Hack neemt op. Aan de lijn heeft hij Eva González Pérez, advocaat te Helmond. Ze vraagt om informatie vanwege een rechtszaak die ze voert. Daarin vertegenwoordigt ze ouders in een geschil met de Belastingdienst. De advocaat vermoedt dat ze documenten mist in het dossier. Kan Hack misschien zien of die documenten wel in het computersysteem van de Belastingdienst staan?

De keuze die Hack op dat moment maakt, zou zijn leven én dat van duizenden ‘toeslagenouders’ veranderen. Ja hoor, zegt hij tegen González Pérez, hij kan dat best even nakijken. En hij kan haar de gevraagde informatie ook wel toesturen.

Dikke streep

Wat hem op dat moment bezielde? “Ik vind fair play belangrijk”, zegt Hack (71) nu, zes jaar later. “Mensen hebben gewoon recht op hun informatie. Dan heb je een eerlijke rechtszaak.”

Hack is inmiddels gepensioneerd. Nog niet eerder trad hij naar buiten over zijn rol bij het bekend worden van het toeslagenschandaal. Dat hij dat nu alsnog doet – eenmalig, en alleen in Trouw – heeft een reden: deze week verschijnt het boek Leuker kunnen we het niet maken van Renske Leijten, waarin het voormalig SP-Kamerlid terugblikt op het toeslagenschandaal, waarin zij zich als politicus vastbeet, samen met collega’s als Pieter Omtzigt (toen CDA) en Farid Azarkan (Denk).

De hoofdrol in Leijtens boek is weggelegd voor Eva González Pérez, de belangrijkste bijrol voor Joop Hack, ambtenaar bij de belastingdienst te Utrecht.

“Het gaat goed met me”, zegt Hack, thuis in zijn Zuid-Hollandse tussenwoning. “Ik heb geen last meer van alles wat er is gebeurd. De slapeloze nachten zijn voorbij. Maar het boek bracht me wel terug naar toen. Het is een goed moment om er een dikke streep onder te zetten.”

‘Niet mokken, maar dokken’

Joop Hack heeft al een heel werkzaam leven bij de overheid achter de rug als hij bij de Belastingdienst terechtkomt, op de afdeling die bezwaren behandelt rond de kinderopvangtoeslag. Met bezwaren behandelen heeft Hack veel ervaring; jarenlang werkte hij op het ministerie van Vrom, waar hij zich bezighield met huursubsidie. De kinderopvangtoeslag is een nieuwe wereld voor hem. Hij heeft zelf geen jonge kinderen, en ook schrikt hij van het motto dat wordt gehanteerd in Utrecht: ‘niet mokken, maar dokken’.

Hack is gewend om zich bij de behandeling van een bezwaar welwillend op te stellen; als bijvoorbeeld bepaalde informatie niet aangeleverd is, belt hij daar achteraan. Als het gevraagde document dan alsnog boven water komt, is de kwestie opgelost. Bij de kinderopvangtoeslag komt het voor dat ouders over één maand van het jaar niet hun eigen bijdrage aan de kinderopvang hebben betaald. Dan hadden ze over die maand ook geen recht op toeslag. Hack vraagt zich in zo’n geval af wat er precies aan de hand is en belt naar het kinderdagverblijf of de gastouder: is het kind die maand inderdaad niet opgevangen, of is er een andere verklaring voor de gemiste betaling? Zover gaan andere ambtenaren niet, merkt Hack. Zij houden zich strikt aan de werkinstructie die luidt dat bezwaren van ouders in principe afgewezen dienen te worden.

Al die afwijzingen leiden weer tot hoorzittingen, waar Hack als behandelaar van het dossier soms de Belastingdienst vertegenwoordigt. Zo ontmoet hij advocaat Eva González Pérez al eens. Als ze hem belt, weet Hack dus wie ze is. Ze vraagt naar documenten uit een dossier waar Hack niet voor verantwoordelijk is. Hack ziet op zijn beeldscherm dat de Belastingdienst die stukken inderdaad heeft. De advocaat beargumenteert dat ze die via de Wet Openbaarheid van Bestuur zou kunnen opvragen, maar dan komen ze wel te laat voor de rechtszaak van haar cliënten die inmiddels in financiële nood verkeren.

‘Dat kreng weer aan de lijn’

Hack gaat overstag. Hij negeert de oekaze dat alle contacten met deze advocaat via de teamleider dienen te verlopen. “Ze had een reputatie”, zegt Hack. “Ik heb telefoonnotities van collega’s gezien waarin opmerkingen stonden als ‘dat kreng weer aan de lijn’.”

Hack wil dat González Pérez volledig geïnformeerd, en dus eerlijk, haar proces kan voeren. Maar hij realiseert zich ook dat hij interne regels overtreedt door haar te woord te staan en haar documenten te verschaffen. Hij hoopt dat zijn handelen onopgemerkt zal blijven als hij de stukken niet direct vanuit het computersysteem doorstuurt, maar ze eerst uitprint, vervolgens weer inscant en dan per e-mail verstuurt.

Het duurt niet eens lang voordat leidinggevenden argwaan krijgen. Op zitting hebben juristen van de Belastingdienst tot hun verrassing gemerkt dat González Pérez beschikt over documenten die ze zou hebben ontvangen van ‘een bron’ bij de Belastingdienst. Als dat het geval is, menen de juristen, dan maakt die bron zich schuldig aan ‘ernstig plichtsverzuim’. Het spoor leidt al snel naar Hack. Hij dacht dat hij al zijn digitale sporen had gewist, zegt hij. “Maar ze konden alles terughalen.”

Hij wordt meerdere keren onderworpen aan een ondervraging. Hij wordt geconfronteerd met dertien e-mails die hij tussen februari en mei 2018 heeft verstuurd aan González Pérez.

Laptop inleveren

“De datum van 19 februari 2019 zal ik niet snel vergeten”, zegt Hack nu. “Toen moest ik mijn laptop en mijn toegangspas inleveren.” Ook wordt hem verboden om te spreken, met wie dan ook, over het onderzoek dat tegen hem loopt en dat hij op non-actief is gesteld.

Moest het zover komen? Kon Hack zijn bezwaren tegen de mentaliteit en de werkwijze van de Belastingdienst (“na een gewonnen zaak heerste er euforie”, zegt hij, “zo van: we hebben ze te pakken”) niet aankaarten bij zijn leidinggevende? “Dat zou toch niets uithalen. De werkinstructie was heilig. Ook collega’s haalden hun schouders op en gingen gewoon verder. Ik dacht: wat zijn wij hier in godsnaam aan het doen? Maar de anderen leken helemaal niet bezig met de vraag wat ze mensen eigenlijk aandeden. Een vordering van 60- of 70.000 euro, vanwege één gemiste betaling, dat kán toch niet?”

Nee, zegt Hack, hij heeft nooit overwogen om omwille van zijn geweten ontslag te nemen. “Ik heb ook gewoon een koophuis met een hypotheek. Maar als ik een mogelijkheid zag om af te wijken van de werkinstructie, deed ik dat.”

‘De Belastingdienst is mij tegengevallen’

Hack laat González Pérez weten dat hij niets meer voor haar kan betekenen, omdat hem ontslag boven het hoofd hangt. De advocaat seint de Kamerleden in met wie ze inmiddels contact heeft – Leijten, Omtzigt, Azarkan. Ook licht ze de media in, Trouw en RTL Nieuws. In de Tweede Kamer confronteert Farid Azarkan staatssecretaris Menno Snel met het lot van de anonieme klokkenluider van de Belastingdienst. Die zou geprezen moeten worden in plaats van bestraft. ‘Die moet je als staatssecretaris uitnodigen op je kamer, die moet je koesteren, die moet je liefhebben. Wat ben je dan voor staatssecretaris, als je die persoon gaat straffen? Wat zeg je dan precies?’

Dat heeft effect. In de zomer van 2019 wordt Hack officieel gerehabiliteerd. Hij krijgt een getuigschrift van het ministerie van financiën waarin hij wordt geprezen voor zijn loopbaan als rijksambtenaar sinds 1 november 1976. Voor een terugkeer naar zijn oude functie bedankt Hack vriendelijk, liever gaat hij met pensioen.

Zes jaar later spreekt hij niettemin nog altijd over ‘wij’ als hij de Belastingdienst bedoelt. Wel zegt hij erbij: “Ik had altijd het volste vertrouwen in de overheid. Maar de Belastingdienst is mij tegengevallen. Zeker ook de mensen die er werkten.”

Maar het gaat nu dus goed met hem, bezweert hij. Daar denkt zijn vrouw wat genuanceerder over. Zijn hartklachten wijt zij aan alles wat hij rond het toeslagenschandaal heeft meegemaakt. Hij is de oude niet meer, vindt ze. Zij twijfelde ook of hij wel moest meewerken aan het boek van Leijten en of hij daarover in de publiciteit zou treden. Zelf vindt Hack: “Als je leest hoe Eva te werk ging, wil je toch ook weten hoe ze aan haar informatie kwam?”

Zelf ziet hij zich niet als klokkenluider. “Ik signaleerde geen misstand. Ik deed gewoon mijn werk. Ik vertrouwde de advocaat en gaf haar stukken die ze vroeg en die ze behoorde te hebben.” Maar daardoor werd wel duidelijk dat de Belastingdienst ouders stelselmatig tegenwerkte en onterecht beschuldigde van fraude.

En wat als Hack op het moment van dat eerste telefoontje nog een jonge ambtenaar was geweest met een hele carrière voor de boeg? Zou hij dan anders hebben gereageerd? “Nee”, zegt hij. “Ook dan had ik gedacht: ik schuif mensen geen schuld in de schoenen. Ik wil iedereen eerlijk behandelen.”

Het boek Leuker kunnen we het niet maken van Renske Leijten verschijnt bij Xander Uitgevers. 384 blz.; €24,99.

Lees ook:

De politiek stelt onredelijke eisen aan toeslagenouders, oordeelt de rechter

Mag je van ‘toeslagenouders’ die in hun financiële nood geld leenden van familie of vrienden verwachten dat ze dit kunnen bewijzen met een akte van de notaris? Nee, vindt de rechter.