Frankrijk lokt artsen uit Senegal, maar dat land heeft ze zélf hard nodig. ‘Als specialist sta je er vaak alleen voor’

Mandiaye Fall (23) wil graag iets benadrukken: hij houdt van Senegal, zijn geboorteland. En als de omstandigheden voor artsen hier beter waren geweest, was hij na zijn afstuderen het liefst hier gebleven, om levens van zijn landgenoten te redden. Toch droomt de zesdejaars student geneeskunde, die een specialisatie als oncoloog overweegt, van een carrière in Frankrijk. ‘Daar kunnen we tenminste een goed leven opbouwen.’

Met een groepje medestudenten zit hij tijdens de pauze in een klein plantsoen voor de medische faculteit van de Gaston Berger Universiteit in Saint-Louis, een kuststad in het noorden van het West-Afrikaanse land. Fall en zijn medestudenten hebben deze ochtend aan de hand van een powerpointpresentatie les gehad in patiëntenbehandeling.

Terwijl uit een nabije kiosk de geur opstijgt van warme baguettes met gebakken kip nemen Fall en zijn klasgenoten hun toekomstplannen door. Wie gaat een baan zoeken als huisarts, wie gaat zich specialiseren? Wie blijft hier, en vooral: wie wil er naar het buitenland? ‘In Frankrijk hebben ze ons nodig’, zegt Fleur Kona (24), een zevendejaars student uit Togo die een loopbaan als oogarts ambieert. Zij kan het weten, zegt ze: ‘Ik heb vrienden die daar werken.’

Al jaren worstelt Frankrijk met een oplopend tekort aan artsen. De vergrijzing, in combinatie met het beperkte aantal plaatsen op geneeskundeopleidingen, heeft ertoe geleid dat meer dan 10 procent van de Fransen geen eigen huisarts heeft. Om deze tekorten – die vooral op het platteland spelen – aan te vullen, wordt steeds vaker een beroep gedaan op medisch personeel van buiten de Europese Unie.

Ze komen vooral uit voormalige koloniën in Afrika, waar nog altijd Frans wordt gesproken. Algerije voert de lijst aan, Senegal staat in de top-10. Na een evaluatie van hun diploma’s, een aantal examens en een taaltoets kunnen ze in Frankrijk aan de slag.

Medisch talent welkom

Een nieuwe, strenge immigratiewet die eind vorig jaar door het Franse parlement werd goedgekeurd, kent voor ‘medisch talent’ een opvallende verruiming: een tijdelijke verblijfsvergunning, die tot vier jaar kan oplopen. De in januari aangetreden premier van Frankrijk, Gabriel Attal, deed daar in zijn eerste toespraak nog een schepje bovenop. Hij wil een speciale gezant aanstellen die in het buitenland op zoek moet naar artsen die in Frankrijk willen werken.

‘Zo wordt het artsen nóg gemakkelijker gemaakt om in Frankrijk te werken’, zegt Boly Diop, plukkend aan zijn grijzende sik. Hij is epidemioloog en voorzitter van de Senegalese artsenfederatie, die bijhoudt hoeveel artsen een aanvraag doen voor een visum voor Frankrijk. Vorig jaar waren dat er zeker vijfhonderd – dat is meer dan in voorgaande jaren. Daar zitten artsen bij die bijvoorbeeld naar een conferentie gaan, maar een groot deel vertrekt volgens Diop om in Frankrijk te werken. Hij vreest dat deze aderlating, zoals hij het noemt, de komende jaren nog erger zal worden. ‘We leiden competente mensen op, om ze vervolgens te zien vertrekken. En het Senegalese volk is de grote verliezer.’

Ook in Frankrijk zelf klinkt kritiek. Zo publiceerden vier gerenommeerde artsen, onder wie een van de oprichters van Artsen Zonder Grenzen, vorig jaar een brandbrief in Le Journal du Dimanche waarin zij de Franse regering opriepen te stoppen met eten uit de ruif van hun voormalige koloniën, en de verblijfsvergunning voor medisch talent te schrappen – tevergeefs, zo bleek later.

Want nog vele malen erger dan Frankrijk, heeft Senegal zelf een nijpend tekort aan medisch personeel. Grote delen van het land zijn een zogenaamde ‘medische woestijn’; gebieden waar het aantal zorgverleners – artsen, verpleegkundigen en verloskundigen – veel te laag is in verhouding tot het aantal inwoners. Gemiddeld zijn dat er in Senegal 0,1 op duizend mensen. Ter vergelijking: in Frankrijk zijn dat er 3,4 en in Nederland 3,8. De Wereldgezondheidsorganisatie schat dat een minimum van 2,5 zorgverleners op elke duizend mensen nodig is voor een gezond zorgstelsel.

Sub-Sahara Afrika is er met gemiddeld 0,2 artsen op duizend inwoners wereldwijd het slechtst aan toe. Het continent kwam in 2013 4.2 miljoen zorgverleners tekort, in 2030 loopt dit op tot naar schatting 6.1 miljoen. Bevolkingsgroei, een gebrek aan opleidingen en zwakke zorgstelsels spelen daarbij allemaal een rol. Maar het vertrek van opgeleid personeel, aangemoedigd door landen zoals Frankrijk, maakt het zo mogelijk nog erger.

Hoge verwachtingen

‘Geneeskunde mag dan wel onze passie zijn,’ zegt student Fleur Kona, ‘maar uiteindelijk moeten we voor onszelf kiezen. In Europa is de medische techniek beter op orde, daar kan ik mijn vak beter uitoefenen. En als je de salarissen vergelijkt, dan is de keuze al helemaal snel gemaakt.’ Mandiaye Fall wijst op de hoge verwachtingen die zijn familie van hem heeft: ‘Ze weten natuurlijk dat ik geneeskunde studeer; op den duur willen ze dat ik help mijn familie te onderhouden.’

Boly Diop kan het ze moeilijk kwalijk nemen, zegt hij. ‘Een arts verdient hier gemiddeld tussen de 1.200 en 1.500 euro. Voilà, dan begrijp je meteen waarom het buitenland voor zoveel mensen lonkt.’ Aan de muur van zijn kantoor hangt een goudkleurige lijst met daarop alle namen van de praktiserende artsen in Senegal. Vorig jaar waren dat er 4.488. De federatie wil samen met universiteiten het aantal afstudeerders inventariseren; het is onbekend hoeveel artsen werkloos thuis zitten.

Want paradoxaal genoeg zijn afgestudeerde artsen na het behalen van een doctoraat niet direct verzekerd van een baan. Slechts een klein deel wordt na hun afstuderen aangenomen bij staatsziekenhuizen, het aantal banen in de privésector is eveneens schaars. ‘De rest van de afgestudeerden heeft vaak geen werk’, zegt Fall. ‘En na al die jaren van studie is dat best wel een beetje stom.’

Dat Senegal met zoveel ‘medische woestijnen’ kampt, komt voor een groot deel doordat staatsziekenhuizen te weinig geld krijgen van de overheid. Daardoor ontbreekt het er aan voldoende ziekenhuisbedden, aan medische apparatuur, en vooral: aan artsen. In Louga, een departement met meer dan een miljoen inwoners, worstelt het personeel in de gelijknamige regionale hoofdstad om het lokale hospitaal draaiende te houden.

‘Als specialist sta je er vaak alleen voor’, zegt Mbaye Thiam (44), een maag-darm-leverarts die tussen twee buikoperaties door in zijn kantoortje ontvangt. In het ziekenhuis is hij de enige in zijn vak; voor een collega heeft het ziekenhuis niet genoeg geld. ‘Ik vermenigvuldig mezelf als het ware’, zegt Thiam. ‘We werken dag en nacht. Een aantal jaren geleden kon ik dat nog goed aan, nu ik ouder ben merk ik dat het steeds zwaarder wordt.’

Een paar gangen verderop wordt een patiënt van uroloog Ibrahima Diabaté (62) door de klapdeuren gerold. In een krakerig uitslaapbed ligt een oudere man, hij is geopereerd aan zijn prostaat. Diabaté controleert het infuus, schuift zijn mondkapje onder zijn kin en werpt een blik naar buiten: in de schaduw van de binnenplaats, op matjes op de grond, wachten de volgende patiënten op hun beurt. ‘Vandaag is een operatiedag’, verklaart hij.

Maar of iedereen vandaag geholpen kan worden, is niet zeker. Regelmatig komt het voor dat Diabaté alles uit zijn handen moet laten vallen. Louga ligt aan een van de gevaarlijkste wegen van Senegal, vaak vinden er dramatische verkeersongelukken plaats. ‘We hebben hier geen neurochirurg en maar één traumatoloog’, zegt Diabaté. ‘Dus als er een calamiteit is met veel slachtoffers, komt het hele ziekenhuis in actie.’

Of hij zelf wel eens in de verleiding kwam om zijn geluk in het buitenland te beproeven? Diabaté schudt zijn hoofd. ‘Ik ben toch veel te oud? En in Afrika zal toch een aantal artsen ervoor moeten kiezen om te blijven. Er zijn veel zieken. Voor hen moeten we het volhouden.’

Relatie met oud-kolonisator

In de zorgsector zijn alle ogen gericht op de nieuwe machthebbers van het land. In maart won oppositiekandidaat Bassirou Diomaye Faye na een chaotische periode de verkiezingen van regeringskandidaat Amadou Ba. Hij schoof zijn rechterhand Ousmane Sonko naar voren als premier, een voormalige belastinginspecteur die al jaren campagne voert voor meer autonomie en een nieuwe relatie met oud-kolonisator Frankrijk. Kunnen zij de braindrain van artsen naar het buitenland stoppen?

Adama Kane, de directeur van de medische faculteit aan de universiteit in Saint-Louis, hoopt dat de patriottische wind die door Senegal waait ertoe leidt dat meer artsen kiezen om in eigen land te blijven. ‘Zelfs als de omstandigheden hier zo zwaar zijn’, zegt hij. ‘Dat proberen we in ieder geval ook hier aan de universiteit aan te moedigen.’

De helft van zijn werkweek werkt Kane als cardioloog in de hoofdstad Dakar – 300 kilometer verderop. In Saint-Louis hebben ze geen apparatuur om hartritmestoornissen te behandelen. ‘Ik hoop dat overheden beter met elkaar gaan praten’, zegt hij. ‘We moeten meer grip krijgen op onze problemen en al die vertrekkende artsen. Al denk ik niet dat we het helemaal kunnen verbieden.’

Als Kane opstaat uit zijn bureaustoel, blijkt hij een beetje met zijn been te slepen. Een erfenis van het poliovirus, legt hij uit. Als kind kostte het hem bijna zijn leven. Het is in die periode, tijdens een van de vele bezoekjes aan de plaatselijke kliniek, dat bij hem het idee opkwam om later arts te worden. Een aantal jaren werkte hij in de Franse stad Grenoble, nu hoopt hij dat zijn studenten er vooral voor kiezen om in eigen land te blijven.

Eén leerling heeft hij in ieder geval overtuigd. Amadou Lo (22), een vijfdejaars student met een zachte stem, wil orthopeed worden. Of cardioloog. Misschien gynaecoloog. Of kinderarts. Wat hij wel zeker weet: hij blijft hier. ‘Uit liefde voor mijn land’, zegt hij. ‘Als wij dit probleem niet zelf als Senegalezen oplossen, dan doet niemand het.’