In de ‘finaleweek’ van de formatie staan dure beloften aan de kiezer op het spel

Informateur Richard van Zwol heeft de druk al flink opgevoerd. De ‘finaleweek’ van de formatie begint maandag. Nu moeten er knopen worden doorgehakt. Het Centraal Planbureau heeft de beleidsopties voor een mogelijk hoofdlijnenakkoord doorgerekend en de tijd van uitruilen en compromissen sluiten is aangebroken. Uiterlijk 15 mei dient de Tweede Kamer uitsluitsel krijgen: komt dat rechtse extraparlementaire kabinet er of niet?

De laatste fase van de formatie zal ook de pijnlijkste zijn. Alleen de VVD liet de eigen plannen al voor de verkiezingen doorrekenen, voor de rest komt nu de realitycheck. Vooral voor de grote verkiezingswinnaar PVV staat er veel op het spel. Geert Wilders deed tijdens de campagne dure beloften. Nu zal hij moeten vechten om die waar te maken. Een overzicht van de zes belangrijkste dossiers op de onderhandelingstafel.

Zorg

Alle ogen op eigen risico

Het eerste waarnaar iedereen bij de presentatie van een hoofdlijnenakkoord zal kijken, is het eigen risico van 385 euro in de zorg. De PVV beloofde die eigen betaling helemaal te schrappen, de BBB wil een ‘sterke verlaging en indien mogelijk afschaffing de komende jaren’.

De financiële consequenties waren op het moment van die beloften al bekend. Afschaffing van het eigen risico kost 3,4 miljard euro per jaar en kan door de aanzuigende werking op de zorg oplopen naar zo’n 6 miljard in 2028. NSC en VVD waren mede daarom veel terughoudender. Zo koos de VVD slechts voor een bevriezing van het eigen risico.

Wilders zal deze verkiezingsbelofte niet graag willen breken. Zijn ongekende opmars in de peilingen begon toen hij in het SBS-verkiezingsdebat GroenLinks-PvdA-leider Frans Timmermans hard aanviel omdat die niet snel genoeg het eigen risico zou willen afschaffen. Als de PVV-leider nu zelf zijn woorden niet waarmaakt, kan hem dat nog jaren achtervolgen.

Daar komt bij dat het afschaffen van het eigen risico lang niet de enige dure belofte is geweest. Een week voor de verkiezingen kondigde de PVV samen met de BBB een initiatiefwet aan om de bejaardenhuizen terug te brengen. Volgens het CPB kost dat 2,6 miljard euro per jaar, maar door ‘inverdieneffecten’ denken de partijen het met 600 miljoen af te kunnen. Ook beloofden beide partijen de tandarts in het basispakket op te nemen, wat zo’n 1,2 miljard per jaar zou vergen. NSC ging niet verder dan één jaarlijkse tandartscontrole, wat ook al enkele honderden miljoen per jaar kost.

PVV en BBB deden hun beloften op het moment dat de doorgaans gezaghebbende Studiegroep Begrotingsruimte al waarschuwde dat de zorgkosten onhoudbaar dreigen te worden. Door de vergrijzing en het groeiende aanbod van medische behandelingen stijgt het prijskaartje sowieso al met ruim 6 miljard per jaar in 2028. Volgens de Studiegroep moet er bezuinigd worden en niet extra uitgegeven.

Bestaanszekerheid

AOW-leeftijd en btw op boodschappen

Er zal nog veel meer geld gevonden moeten worden als Wilders zijn beloften wil waarmaken voor de sociale zekerheid, naast de zorg de belangrijkste kostenpost van de overheid. De PVV is populair onder oudere kiezers, ook omdat een deel van het 50Plus-verkiezingsprogramma is gekopieerd. Een van de speerpunten in het PVV-verkiezingsprogramma: ‘De AOW-leeftijd gaat weer naar 65 jaar.’ Dankzij 50Plus zijn ook de kosten van dat plan bekend: 12 miljard euro per jaar, berekende het CPB in 2017.

Dat astronomische bedrag verhinderde de PVV niet om nog meer dure plannen te presenteren voor het verbeteren van de bestaanszekerheid. Zo diende de partij – wederom kort voor de verkiezingen – een wetsvoorstel in om de btw op alle boodschappen naar 0 terug te brengen. Kosten: 5,6 miljard euro per jaar. BBB beloofde alleen afschaffing van de btw op groenten en fruit.

De PVV wil ook nog het minimumloon verder verhogen, de huurtoeslag verhogen en de brandstofaccijnzen en energiebelasting verlagen. Ook dat loopt in de miljarden.

Zeker VVD en NSC waren tijdens de campagne terughoudender. Pieter Omtzigt zette 'slechts’ in op een sociaal belastingtarief voor het gebruik van maximaal 1.000 kuub gas. De VVD kondigde juist aan dat er bezuinigingen van 800 miljoen euro op de sociale zekerheid nodig zijn.

Dat laatste komt ook meer overeen met de waarschuwingen van De Nederlandsche Bank en het CPB. Zonder bezuinigen zullen de kosten van de sociale zekerheid tussen 2023 en 2028 met 11,4 miljard stijgen, zelfs zonder nieuwe maatregelen.

Veiligheid

Extra investeringen lijken onvermijdelijk

De komst van een rechts kabinet, ook al is het een extraparlementaire variant, moet bijna wel gepaard gaan met extra investeringen in veiligheid. Alle vier de partijen hebben dat toegezegd in hun programma’s. Wilders beloofde tienduizend extra agenten, Van der Plas schermde met ‘een sterke, goed uitgeruste en toegankelijke politie die zichtbaar is in alle wijken en dorpen’, Omtzigt wilde investeren ‘in preventie en in een uitbreiding van de capaciteit van de justitiële keten’ en de VVD kwam uit op een extra investering van 1 miljard euro in politie, justitie en veiligheidsdiensten.

Daarnaast willen in elk geval VVD, NSC en BBB fors investeren in Defensie. Bij de VVD gaat het per saldo om 2,1 miljard extra per jaar. De PVV is daar minder uitgesproken over, maar heeft wel gezegd dat over de blijvende steun aan Oekraïne valt te praten. Er is al zo’n 2,8 miljard euro steun aan Oekraïne uitgegeven en de meerderheid in de Kamer wil dat ook de komende jaren blijven volhouden.

De onvermijdelijkheid van extra investeringen in veiligheid zetten de rechtse partijen op andere terreinen voor het blok. Ergens moet het geld vandaan komen.

Kerncentrales

Alle vier de partijen zijn voorstander

Nu er zonder linkse of progressieve partijen geregeerd kan worden, zullen er hoe dan ook enkele rechtse trofeeën opgeëist worden. Die hoeven niet allemaal duur te zijn. Zo is al uitgelekt dat er wordt gesproken over de verhoging van de maximumsnelheid. In de campagne beloofde BBB al een verhoging naar 130 kilometer per uur, de PVV overtoepte met 140 kilometer per uur.

Een ander rechts paradepaardje kost wel veel geld: de bouw van kerncentrales. Alle vier de partijen zijn daar voorstander van en het huidige kabinet heeft er al zo’n 5 miljard voor gereserveerd. Dat is waarschijnlijk te weinig, blijkt ook de lijst van tegenvallers die tijdens deze formatie naar buiten kwam. Er wordt rekening gehouden met nog eens 3,5- tot 9,5 miljard euro extra.

Met vier pro-kernenergie-partijen als steunpilaren van een extraparlementair kabinet lijkt ook deze investering nagenoeg onvermijdelijk.

Asiel

Belangrijkste PVV-thema, opbrengst onzeker

De onderhandelende partijen hebben de gemeenschappelijke hoop dat het nieuwe kabinet erin slaagt de asielinstroom te beperken. Wilders heeft vaak beweerd dat hij daarmee voor een deel zijn dure plannen voor zorg en sociale zekerheid kan betalen. In zijn verkiezingsprogramma’s heeft hij het over opbrengsten van ‘miljarden’.

Toch laat de doorrekening van het VVD-verkiezingsprogramma zien dat de opbrengsten in eerste instantie beperkt zijn. Alle asielbeperkende maatregelen die Yesilgöz voor ogen heeft, leveren zo’n 900 miljoen per jaar op. Het CPB wijst daarbij ook nog eens nadrukkelijk op de ‘juridische risico’s’ van sommige plannen. Niet alles is waarschijnlijk mogelijk.

Tijdens de verkiezingscampagne stond een strenger asielbeleid centraal en ook de afgelopen weken heeft Wilders weer keer op keer benadrukt dat dit thema voor hem het allerbelangrijkste is in de formatie. Daarmee lijkt hij ook aan zijn kiezers duidelijk te maken dat andere beloften mogelijk opgeofferd gaan worden.

Begrotingsbeleid

Roep om forse bezuinigingen

VVD, NSC en BBB beloofden voor de verkiezingen dat ze zich aan de Europese begrotingsregels willen houden. De PVV sloot zich daar uiteindelijk schoorvoetend bij aan, ook omdat Omtzigt en Yesilgöz anders niet aan tafel waren gekomen.

De Nederlandsche Bank en het CPB menen dat er met de huidige stand van zaken fors bezuinigd moet worden – naar schatting zo'n 17 miljard – om de houdbaarheid van de overheidsfinanciën veilig te stellen. Ook de Raad van State sloot zich daar vorige week bij aan.

Sommige bezuinigingen en lastenverzwaringen zullen de rechtse partijen al in het vizier hebben. De PVV wil stoppen met alle kunst- en cultuursubsidies en de VVD wil in elk geval het btw-tarief voor de culturele goederen en diensten verhogen, wat zo’n 400 miljoen oplevert.

Wilders en Yesilgöz willen ook het mes zetten in de ontwikkelingssamenwerking, noodhulp, verplichte internationale bijdragen en opvang in de regio. Dat levert zo’n 5,5 miljard op, blijkt uit de doorrekening van het VVD-programma. Ook de publieke omroep moet bloeden. De VVD wil er 400 miljoen op bezuinigen, de PVV pleit voor afschaffing, wat ongeveer het dubbele zou opleveren.

Het probleem is alleen dat NSC weinig voelt voor dergelijke ingrijpende maatregelen. De enorme bezuinigingen die de PVV voor ogen heeft op stikstof- en klimaatbeleid zijn ook volgens de VVD niet realistisch. Wel lijkt er overeenstemming dat het Nationale Groeifonds, waar nog zo’n 7 miljard in kas zit, weer mag verdwijnen. Op grote lastenverzwaringen zit geen van de partijen te wachten.

Zo lijken de vele miljarden die nodig zijn om de begroting op peil te houden én de eigen beloften waar te maken, moeilijk te vinden. De finaleweek van de formatie dreigt daarmee ook een afrekening te worden met de laatste verkiezingscampagne, waarin voor het eerst meerdere grote partijen hun plannen niet lieten doorrekenen.

De komende dagen zal alsnog blijken wat hun beloften waard waren.