Opinie: ‘Ik vraag onze politici en managers: welke vrijheid vertegenwoordig je, en welke vrijheid beperk je?’

Heiligt het doel de middelen?

Dat zou je wel denken als je kijkt naar hoe we momenteel in de maatschappij omgaan met ook maar iedere vorm van maatschappelijk handelen. Nu de vogelgriep zelfs onze ijsberen en koeien treft, merken we pas dat een veehouderij die is veranderd in een zo efficiënt mogelijke moordmachine, die geringe aandacht heeft voor dierenwelzijn en risico’s voor de volksgezondheid met zich meebrengt, toch niet de beste manier is van voedselproductie. Had een gesprek over wat ethisch is op de lange termijn dit niet kunnen voorkomen?

We hebben met 8 miljard mensen op onze aardbol best wat uitdagingen. Hoe voeden en huisvesten we al deze mensen op een verantwoorde manier, hoe voorzien we ze van een levensstandaard waarbij iedereen een prettig leven heeft? Nu duidelijk wordt dat we inmiddels zes van de negen planetaire grenzen hebben overschreden en sociale verhoudingen steeds penibeler worden, blijkt dat de vraag ‘hoe’ we dit bereiken net zo belangrijk is als het behalen van deze doelen zelf.

Gulden middenweg

Is het wellicht tijd om onze oude denkers er ter inspiratie weer eens bij te pakken? Want ook in de oudheid werd al nagedacht over hoe we onze aarde op een ethische manier leefbaar kunnen houden. Ofwel, ‘het pad van de gulden middenweg’. Horatius (65-8 v.Chr.) schreef bijvoorbeeld al: ‘Wie de gulden middenweg kiest, blijft veilig gespaard van de last van een vervallen huis en blijft verstandig gespaard van een afgunstwekkend paleis.’

Ons huis is behoorlijk in verval, daarmee ook onze huisgenoten en de rest van wat met ons leeft. Wellicht dat we de managers en politici van de bv Nederland eens op een cursus ethisch handelen kunnen sturen, om ze wat bij te brengen van de leer van Aristoteles of Immanuel Kant. Want de gulden middenweg is ver te zoeken.

Dit wordt iedere aflevering van Keuringsdienst van waarde weer duidelijk. Bedrijven (en dus ook de mensen ín deze organisaties) blijven maar de grens opzoeken met wat binnen de wet mogelijk is. Vervuild water lozen in onze rivieren en drinkwater? Ja, daar kun je best een vergunning voor krijgen, maar is het ook ethisch dat bedrijven hun afvalproblemen afwentelen op de maatschappij? Moeten we nou echt weer Teun van de Keuken optrommelen om ons te herinneren aan het feit dat bedrijven ons voortdurend een loer draaien? En verandert dit nu écht iets?

Morele ambitie

Had een gesprek over wat ethisch is op de lange termijn dit niet kunnen voorkomen? Zonder dat we eerst tot het uiterste moeten gaan? Hoe kunnen we weer normen stellen aan ons handelen om te voorkomen dat we eerst kanker moeten krijgen van groente en eieren uit eigen tuin, voordat we stoppen met het produceren van giftige zooi? Of moeten we eerst helemaal stijf staan van de microplastics en pfas in onze bloedbanen? Ja, de wijsheid komt vaak achteraf, maar wellicht kunnen we iets beter nadenken over wat wenselijk en ethisch handelen is voordat er doden vallen.

Inmiddels zijn we maatschappelijk zo ver verwijderd van de gulden middenweg, dat tijdens de huidige kabinetsformatie zélfs onze absolute ethische ondergrens ter discussie staat: de Grondwet. Het lijkt inmiddels bijna een wetmatigheid van menselijk handelen dat we eerst de grens voorbij moeten, voordat we zeggen: op deze manier nooit meer.

De oproep tot morele ambitie van Rutger Bregman is mooi, maar wellicht kunnen we er eerst voor zorgen dat wat we nú doen niet schadelijk is. Je zou bijna gaan geloven dat er binnen bedrijven weinig mensen te vinden zijn die nog deugen. Die conclusie wil ik niet te snel trekken, maar wie of wat trapt er dan wél op het gaspedaal richting het onethische uiterste? Zoals vaak, het (financiële) kortetermijnbelang van een selecte groep. Winstmaximalisatie drijft onze ethische grens verder en verder. Kwaliteit wordt kwantiteit, personen worden statistieken, totdat we onze morele grens weer omver blazen.

Operatie geslaagd, patiënt overleden

Hoe komen we dan terug op de ‘gulden middenweg’? Immanuel Kant stelde dat de leidraad van het zedelijk bewustzijn is dat men zich zowel van zijn eigen menselijke vrijheid bewust is als van de zedelijke vrijheid van alle andere mensen. Zo schreef Kant: ‘Het is geheel en al onmogelijk om in de wereld en zelfs ook daarbuiten iets te bedenken dat zonder restrictie voor goed gehouden kan worden, behalve dan een goede wil.’

Dus hierbij een oproep aan al onze vrijheidsgezinde politici en managers om een eerste stap te zetten richting ethisch handelen: denk eens na over de vraag voor wie of wat jullie vrijheid geldt, en waar jullie de vrijheid van al het andere leven om jullie heen beperken. Want zelfs als het nu lukt om een kleine groep te voorzien van voedsel en een huis, zal het een pyrrusoverwinning zijn. Operatie geslaagd, patiënt overleden.