De ‘finaleweek’ moet grimmige formatie maken of breken, want een betere optie is er niet

In het verleden leek het een wetmatigheid tijdens een formatie: hoe minder er naar buiten komt, hoe beter het gaat aan de onderhandelingstafel. Als die regel nog steeds opgaat, ziet het er somber uit voor informateurs Richard van Zwol en Elbert Dijkgraaf, die uiterlijk 15 mei uitsluitsel moeten geven aan de Tweede Kamer: gaan PVV, VVD, NSC en BBB gezamenlijk een extraparlementair kabinet stutten, of niet?

Komende maandag, dinsdag en woensdag (donderdag is Hemelvaart) gelden als cruciale onderhandelingsdagen in wat informateur Van Zwol al ‘de finaleweek’ heeft genoemd. Op basis van de doorrekeningen van het Centraal Planbureau (CPB) moeten de formerende partijen compromissen sluiten voor een hoofdlijnenakkoord, dat als basis zal dienen voor een nieuw programkabinet met een nog onbekende premier.

De aanloop naar de finaleweek verloopt geheel in stijl van deze formatie: onstuimig. Afgelopen week lagen er, zoals wel vaker de afgelopen maanden, details over een gevoelig onderhandelingsdossier op straat. Dit keer over de pensioenhervormingen. Het weekblad EW meldde dat PVV en BBB hun verzet tegen het nieuwe pensioenstelsel hebben opgeheven, in ruil voor een extra investering van 25 miljard van pensioenfondsen in de Nederlandse woningbouw en energietransitie. ‘Alleen Omtzigt staat nog pal in zijn verzet tegen het nieuwe pensioenstelsel’, aldus EW.

Achter de schermen gingen de boze blikken in eerste instantie naar de partij van Pieter Omtzigt, waar het lek werd vermoed. Er zou nog geen deal zijn gesloten aan de formatietafel en PVV en BBB zouden dezelfde positie innemen als NSC.

Randen van de wet

De adempauze in de formatie eindigt daarmee zoals hij begon: met chagrijn over een lek. Eind april onthulde Nieuwsuur dat de onderhandelende partijen overwegen om de asielinstroom officieel uit te roepen tot een nationale crisis. Dat biedt de mogelijkheid om met noodwetgeving strenger beleid in te voeren, al is de verwachting dat die aanpak uiteindelijk bij de rechter zal stranden. Alleen NSC zou principiële bezwaren hebben tegen het doelbewust opzoeken van de randen van de wet, aldus de berichtgeving.

Wilders kon zijn irritatie over het uitlekken van de plannen amper onderdrukken. ‘Ik ga er niet op reageren, want dan beloon je mensen die stukken lekken.’ Deze week dreigde de PVV-leider weer met nieuwe verkiezingen als er geen restrictiever asielbeleid komt. ‘Wij zijn met 2,5 miljoen mensen, inmiddels nog veel meer, die genoeg hebben van de niet aflatende, Nederland ontwrichtende asielinstroom’, aldus Wilders op X. ‘Dus die strengere maatregelen zullen er komen. Bij voorkeur nu en niet na nieuwe verkiezingen.’

Zo schrijft deze formatie haar eigen wetten, inclusief strategische lekken, nauwelijks verholen onderling chagrijn en openlijk geflirt met nieuwe verkiezingen. Toch hebben de vier onderhandelende partijen nog altijd één ding gemeen: niemand is voorlopig bereid om een einde te maken aan de moeizame exercitie.

Geen knopen doorgehakt

Na het laatste lek deze week over de pensioenhervorming viel het tegenovergestelde sentiment ook te bespeuren: laten we maar snel een hoofdlijnenakkoord sluiten, dan zijn we voorlopig van elkaar verlost. Er moet vervolgens alleen nog een ministersploeg samengesteld worden en daarna kunnen PVV, VVD, NSC en BBB vanuit hun eigen stoelen in de Tweede Kamer toekijken hoe het extraparlementaire kabinet het er vanaf gaat brengen.

Of dat stadium ooit bereikt wordt, moeten de komende dagen uitwijzen. Op grote dossiers, zoals asiel, pensioenen, woningbouw en landbouw, zijn er nog steeds geen knopen doorgehakt en de uitruil tussen partijen moet ook nog plaatsvinden, erkende informateur Van Zwol eerder. De ex-topambtenaar toonde zich desondanks gematigd optimistisch over een goede afloop. ‘Zonder nou te zeggen dat het allemaal honderd procent is, maar je merkt wel, ze snappen beter van elkaar hoe ze in het hele verhaal zitten.’

Van Zwol sprak het niet uit, maar het gebrek aan een aanlokkelijk alternatief blijft de belangrijkste drijfveer voor de onderhandelende partijen. Wilders zal zich deze week gesteund hebben gevoeld door een peiling van EenVandaag, waaruit bleek dat ruim 60 procent van de kiezers vindt dat er nieuwe verkiezingen moeten komen als deze formatie mislukt. Slechts 36 procent ziet een poging over links met GL-PvdA zitten.

Pijnlijke compromissen

Toch zal ook Wilders zich ook afvragen of nieuwe verkiezingen hem gaan verlossen. Ook daarna zal hij weer op zoek moeten naar partners om mee samen te werken. De kans is aanzienlijk dat dan weer dezelfde partijen als nu aan tafel zitten.

De aangeslagen VVD en kwetsbare partijleider Dilan Yesilgöz voelen zeker niet voor een nieuwe gang naar de stembus. Tegelijkertijd is de partij er niet klaar voor om haar heil te zoeken bij GroenLinks-PvdA. Peilingen wijzen er al langer op dat een overgrote meerderheid van de eigen achterban dat niet zal accepteren, iets wat het EenVandaag-onderzoek deze week opnieuw bevestigde.

NSC zit in een vergelijkbaar parket. De eigen kiezers voelen weinig voor een route over links en nieuwe verkiezingen zouden de onbestuurbaarheid van het land symboliseren, terwijl NSC juist is opgericht om het bestuur te verbeteren. Er rest voor Omtzigt voorlopig weinig anders dan tegen heug en meug dooronderhandelen.

In de finaleweek moet blijken of de partijen onder die omstandigheden ook bereid zijn om pijnlijke compromissen te sluiten. Niemand is enthousiast en er kan nog steeds van alles misgaan, maar iedereen zit nog aan tafel. Als dat ook de komende dagen zo blijft, kan er zelfs voor de zomer een extraparlementair kabinet op het bordes staan.