Gif op oude boeken: bibliotheken hebben er hun handen vol aan

Hoe schadelijk kan een kinderboek zijn? Nou, misschien meer dan je zou denken. Voor haar onderzoek naar mens-dier-relaties in de jeugdliteratuur had neerlandica Wendela de Raat via Amazon het kinderboek Ugly Pollo van Harold Hickman op de kop getikt, een antiquarische editie uit 1901. Toen ze in de KB nationale bibliotheek in Den Haag illustraties uit het boekje liet scannen, deed het instituut een alarmerende vondst: Ugly Pollo bevatte arsenicum, een uiterst giftig goedje.

Het arsenicum zat in de groene kleurstof van het omslag. “Ik schrok er een beetje van”, zegt De Raat. “Het is vast alleen schadelijk als je een grote hoeveelheid binnenkrijgt, maar toch. Ik heb het boek veel gebruikt. Je zit er dan met je handen aan en met je neus erbovenop.”

De neerlandica staat er nog steeds vreemd van te kijken. Bij haar op de vakgroep in Utrecht had ook niemand ooit gehoord van arsenicum in een boek. Wat is hier aan de hand?

“Achter de schermen zijn we al een paar jaar druk met arsenicum bezig”, vertelt Foekje Boersma, hoofd collectiebehoud bij de KB. “Het thema is in korte tijd internationaal komen opzetten. De Verenigde Staten, Duitsland, Frankrijk: overal hoor je het ineens borrelen.”

Arsenicumhoudende kleurstoffen

Het begon met een vondst in Denemarken, in 2018. Deense onderzoekers zagen bij toeval arsenicum in drie oude boeken uit de zestiende en zeventiende eeuw. Het gif zat in groene verf die was aangebracht op de ‘banden’ - vaktaal voor ‘kaften’.

Een jaar na de Denen trok ook de Winterthur-bibliotheek in de Amerikaanse staat Delaware aan de bel. Zij zagen arsenicum in groene boeken uit de negentiende eeuw. De banden bleken geverfd met arsenicumhoudende kleurstoffen die rond 1800 op de markt waren gekomen. De pigmenten droegen namen als Parijsgroen, Schweinfurtergroen en Scheelesgroen.

“Deze groentinten kwamen begin negentiende eeuw in de mode”, vervolgt Boersma. “De verf was industrieel goedkoop te produceren en werd overal in verwerkt. Jurken, snoepjes, behangpapier, noem maar op. Totdat bleek dat je er ziek van kon worden. De term ‘gifgroen’ komt ergens vandaan.”

Sloom en duizelig

Rond 1860 stond vast dat je van arsenicumverf sloom en duizelig kon worden. Diarree en maagkrampen kwamen ook voor, net als huidirritatie en wondjes. Op medische plaatjes uit die tijd zie je vreselijke zweren aan ledematen, handen en genitaliën. Kanker kun je er ook van krijgen. Een hoge dosis is fataal, wist Madame Bovary (1857); zij pleegde zelfmoord met arsenicum. In het Victoriaanse Engeland overleden zelfs kinderen door dampen uit groen behang in hun slaapkamer.

Vanwege de giftigheid verdween de verf geleidelijk van het toneel. Eind negentiende eeuw was het wel zo’n beetje klaar. Maar niemand stond er bij stil dat het arsenicum bewaard bleef in historische collecties van bibliotheken. Dat begint nu pas goed te dagen. In de KB spreken ze ironisch van een ‘erfgoedcadeau’.

Om mensen bewust te maken van het gevaar heeft de Winterthur-bibliotheek samen met de Universiteit van Delaware het ‘Poison Book Project’ opgezet. Ze hebben boekenleggers verspreid met foto’s van groene boeken, zodat bibliotheekmedewerkers over de hele wereld kunnen zien waar ze alert op moeten zijn.

In 2020 ging de KB er ook mee aan de slag. Uit voorzorg verwijderden ze ruim tweehonderd boeken uit de leeszaal omdat ze vermoedden dat er arsenicum in zat. Ongeveer tachtig exemplaren testten positief. Best veel, maar de echt nare verrassing kwam pas daarna, vertelt Boersma. “We ontdekten dat het arsenicum ook kon zitten in gele, bruine en zwarte banden. En in snedes [papieren zijkanten, red.] en schutbladen. Met die nieuwe kennis lopen we internationaal voorop.”

Alle verdachte boeken testen

Steekproefsgewijs heeft de KB inmiddels duizend boeken getest. Driehonderd bleken positief. Het oudste boek stamde uit 1200, het jongste uit 1950. Het gevaar schuilt dus zeker niet alleen in groene boeken uit de negentiende eeuw.

De uitdaging is nu om alle verdachte boeken uit de collectie te testen. Alleen al uit de periode tot 1900 betreft het een half miljoen banden. Boersma: “Eén boek testen kost zo’n vijfentwintig minuten. Dus met het testen van alle verdachte boeken op de huidige manier zijn we jarenlang bezig.”

Restaurator Imke Neels laat zien hoe zo’n test verloopt. In het restauratie-atelier trekt ze haar labjas aan. Het FFP3-mondkapje gaat op, de blauwe labhandschoenen aan. Met een wattenstaafje neemt ze strijkmonsters van de band en de snede van een Frans boek uit de zeventiende eeuw. Ze dompelt de wattenstaafjes in een reageerbuis met reagentia. Twintig minuten later gaat de kookwekker en leest ze de uitslag af: de band is positief, de snede negatief.

Tijdrovend en duur, en na afloop zit je met chemisch afval. Boersma: “We zijn naarstig op zoek naar een snellere methode waarmee we hele kasten tegelijk kunnen testen.”

Als nationale bibliotheek met een grote collectie geschreven erfgoed speelt de KB een voortrekkersrol. Andere Nederlandse bibliotheken herbergen ook arsenicumhoudende boeken, alleen zijn ze daar nog lang niet allemaal van doordrongen. De KB werpt zich nu op als voorlichter, onder meer via een webpagina die ze afgelopen week online plaatsten. Ze denken ook aan een centrale database van geteste boeken.

En dan de hamvraag: is het nou schadelijk om zo’n arsenicumhoudend boek te hanteren? De KB heeft twee blootstellingsonderzoeken laten doen. De laatste resultaten, net binnen, stellen enigszins gerust. Het arsenicum blijkt zich niet via de lucht te verspreiden, een hele opluchting. Het geeft wel af, mogelijk ook aan je vingers. Maar medewerkers die potentieel met positieve boeken in contact waren gekomen (baliemedewerkers, restauratoren, magazijnpersoneel en catalogiseerders), hadden gelukkig geen hogere dosis arsenicum in hun urine dan ander personeel. Iedereen heeft van nature een beetje arsenicum in zijn lijf, bijvoorbeeld door de consumptie van vis, schelpdieren, graanproducten en rijst. Vooral rijstwafels zijn berucht. Boersma: “Niemand eet die dingen hier nog.”

Mondkapjes en afdekpapier

Het gezondheidsrisico lijkt dus beperkt, maar helemaal gerust is de KB er nog niet op. De huidige onderzoeken waren slechts een momentopname. Daarom zal de bibliotheek het onderzoek onder het personeel met enige regelmaat herhalen.

Sowieso blijven alle veiligheidsmaatregelen van kracht die een paar jaar geleden al werden ingevoerd door het interne ‘Arsenicum Actieteam’: handschoenen, mondkapjes, afdekpapier op tafel. Elk positief getest boek wordt verpakt in een op maat gemaakte doos met een waarschuwend etiket en een doodshoofdsticker erop - zo’n zelfde sticker als op een fles chloor of onkruidverdelger.

Bezoekers hoeven zich geen zorgen te maken, sust Boersma. Verdachte boeken zijn uit de leeszaal verwijderd. En als iemand een potentieel giftig boek opvraagt uit het magazijn, wordt dat eerst getest. Is het positief, dan volgt een waarschuwing. Sommige bezoekers zeggen dan: laat dat boek maar zitten. Anderen gaan er gewoon mee aan de slag, op een veilige manier.

Boersma raadt iedereen die een oud boek hanteert aan om zijn handen goed te wassen. Zowel vooraf, om het boek te beschermen, als achteraf, om zichzelf te beschermen. Dat advies geldt ook voor mensen die thuis in de kast een verdacht boek hebben staan. De KB kan helaas geen boeken van buiten testen, want ze komt al capaciteit tekort voor de eigen collectie.

Neerlandica Wendela de Raat heeft haar boekje Ugly Pollo inmiddels teruggekregen van de KB. Keurig in zo’n op maat gemaakte doos met een doodshoofdsticker erop. Het heeft ook iets lachwekkends, relativeert ze. “Het was een leuk onderwerp geweest voor Agatha Christie. Ik heb er gelukkig niets aan overgehouden, maar Ugly Pollo laat ik voorlopig liever veilig in de kast liggen.”

Lees ook:

Te veel arseen in babyvoeding

Babyproducten met rijst bevatten meer arsenicum dan is toegestaan. Voedselwaakhond NVWA grijpt echter pas in als de norm met 20 procent wordt overschreden.