Een oorlog is niet zomaar voorbij, ook al is de vrede getekend en zwijgen de wapens. Niet voorbij als het puin is geruimd en de huizen weer zijn opgebouwd. Niet voorbij als de doden zijn begraven en de gewonden zijn genezen. Een oorlog tekent een samenleving, lang nadat de zichtbare tekens van het geweld onzichtbaar zijn geworden. Lang ook nadat de laatste ooggetuigen zijn gestorven. In hoe een volgende generatie haar leven opbouwt en vormgeeft. De volgende generatie, en de volgende. Daarbij steeds leunend op het verhaal van wat ooit was en nooit meer mag gebeuren.
De twee minuten stilte van vandaag zijn in die zin méér dan een ritueel. Ze zijn niet alleen moment van herdenking, ze staan ook symbool voor hoe Nederland is gevormd en hoe Nederlanders zichzelf op dit moment zien.
Daarbij hoort, net als vaker de afgelopen 79 jaar, soms een hevige discussie. In haar proefschrift De stilte en de storm concludeerde historica Ilse Raaijmakers tien jaar geleden dat dé Dodenherdenking nooit heeft bestaan. Tegen NRC zei ze: „De Dodenherdenking is altijd een spiegel van het tijdsgewricht geweest.”
Wie er herdacht wordt, is aan verandering onderhevig. Net zoals er regelmatig de wens ontstaat om, soms luidruchtig, kenbaar te maken wát er herdacht zou moeten worden.
Oorspronkelijk was het een herdenking van gesneuvelde militairen en verzetsstrijders. In de jaren zestig kwam daar aandacht voor de slachtoffers van de Holocaust bij, twee jaar geleden nog een verwijzing naar de koloniale oorlog in Indonesië. Nu worden herdacht „allen – burgers of militairen - die in het Koninkrijk der Nederlanden of waar ook ter wereld zijn omgekomen of vermoord; zowel tijdens de Tweede Wereldoorlog en de koloniale oorlog in Indonesië, als in oorlogssituaties en bij vredesoperaties daarna”.
Dit jaar zouden sommigen aandacht willen vragen voor de oorlog in Gaza en de tienduizenden doden onder de Palestijnse bevolking. Om verstoring van de nationale Dodenherdenking te voorkomen, worden er op de Dam de helft minder mensen toegelaten en moet er een ticket worden aangevraagd. Ook in andere gemeenten zijn de veiligheidsmaatregelen aangescherpt.
Het is treurig dat dit nodig is. Tegelijk is het goed als er discussie ontstaat over wat er wordt herdacht in die twee minuten. In de afgelopen jaren ging de stilte wel erg snel over in feestgedruis, waarbij Bevrijdingsdag in sommige steden meer de trekken heeft van een festival. Het vieren van de vrijheid kán niet zonder stil te staan bij wat onvrijheid inhoudt.
Het verhaal van de Tweede Wereldoorlog moet daarom ook verteld blijven worden, niet alleen op 4 en 5 mei. Zeker nu de groep overlevenden van de Holocaust kleiner wordt, net als het aantal mannen en vrouwen die tijdens die oorlog hun leven hebben gewaagd zodat volgende generaties in vrijheid kunnen bestaan. Als Nederland vanaf september 80 jaar Bevrijding viert, zal dat met de laatste ooggetuigen zijn.
Het is goed als er aandacht wordt gevraagd voor verschillende standpunten, zeker over een beladen thema als oorlog. Als er maar wel een dialoog wordt gevoerd, geen eenrichtingsconversatie. Dat is immers een van de lessen van de Tweede Wereldoorlog: vrijheid vergt respect voor andersdenkenden, vergt verdraagzaamheid en bereidheid elkaar de ruimte te geven.
Maar juist die twee minuten zijn niét het moment om te discussiëren en aandacht te vragen. Zoals de burgemeester van Amsterdam terecht zei, er zijn nog duizenden andere minuten om dat te doen. In die twee minuten op 4 mei blijken de meeste Nederlanders zich, volgens het jaarlijkse Vrijheidsonderzoek, het meest verbonden te voelen met andere Nederlanders. In een steeds meer gepolariseerde samenleving is dat iets om te koesteren. Bijna 85 procent staat ook daadwerkelijk stil.
De stilte is bovendien geen leegte. De stilte is - op talloze plekken tegelijk in Nederland – het moment waarop eenieder kan herdenken, herinneren of stilstaan bij wat hij of zij belangrijk vindt. De stilte geeft ruimte om in twee minuten dat op een eigen manier te doen. En tégelijk je verbonden te voelen met al die anderen die op hun eigen manier die twee minuten invullen.