De comedians van radicaal-rechts: ‘Goedenavond wappies! Of zitten er ook verraders in de zaal?’

In een kantoorruimte op een bedrijventerrein in de buurt van Schiphol zitten zo’n tweehonderd mannen en vrouwen op plastic klapstoelen te gillen van de lach. Zojuist heeft stand-upcomedian Rogier Kahlmann zijn toehoorders vanaf een geïmproviseerd podium getrakteerd op de twaalfde transgendergrap van de avond. Het publiek, dat zich volgens een banner op de achtergrond in een ‘free speech zone’ bevindt, kan er geen genoeg van krijgen.

Al even onstilbaar blijkt de honger naar anekdotes en woordspelingen waarin Kahlmann en de vijf andere comedians die deze vrijdag acte de présence geven, mensen met een donkere huidskleur aanduiden met het n-woord of een verwijzing naar Zwarte Piet.

Ook het royale aanbod aan grappen over dodelijke coronavaccinaties en discriminerende QR-codes wordt hier, twee jaar na de coronacrisis, nog altijd gretig ontvangen. Niet voor niets begint comedian Wouter Meijs zijn optreden met: Goedenavond wappies! Zijn we allemaal wakker? Of zitten er ook verraders in de zaal?’

Welkom bij Hart voor Humor, het comedycollectief ‘van het vrije woord’. Sinds de oprichting van het gezelschap tijdens de coronaperiode, waarbij het begon met comedyavonden in horecagelegenheden die zich niet aan lockdowns of QR-maatregelen hielden, strijdt Hart voor Humor ‘met hart en ziel’ tegen ‘censuur’ en ‘woke-cultuur’. Zo speelt het collectief in op het sentiment van een aanzienlijke groep Nederlanders die meent dat kritische burgers door de regering het zwijgen wordt opgelegd en dat de politieke correctheid zo ver is doorgeschoten dat er niet eens meer een grapje kan worden gemaakt.

Luister ook naar onze podcast

Of luister via Spotify of Apple podcasts.

Met opvallend grof materiaal raakt Hart voor Humor aan een Nederlandse traditie van schrijvers, polemisten en zelfverklaarde satirici met een spijkerhard rechts repertoire. Maar evengoed aan een recentere internationale trend waarbij radicaal-rechtse stromingen ironie inzetten om hun omstreden denkbeelden te normaliseren.

De comedians treden vrijwel wekelijks op, in gemeenten van Aadorp tot Zijtaart, doorgaans buiten het reguliere comedycircuit. Zo was Hart voor Humor al te vinden in bloemenkassen, autogarages en spirituele centra, alsook in het pand van RHR Pets, ‘uw krabpaalspecialist sinds 2002’. In de kantoorruimte die deze vrijdagavond als speellocatie fungeert, worden normaal gesproken de uitzendingen van complotkanaal Café Weltschmerz opgenomen.

Het is een bewuste keuze om niet in comedyclubs en theaters te staan, maar ‘underground’ te blijven, verklaart Hart voor Humor-oprichter Jonathan Krispijn per e-mail aan de Volkskrant. Toegangskaartjes verkoopt het collectief via de eigen website, de promotie verloopt via sociale media. ‘De arena’s en de commercie, dat is voor de mainstream guys.’

Corona en gender

De meeste comedians van Hart voor Humor richten hun pijlen op thema’s als het coronabeleid, (gender)diversiteit, feminisme, klimaatpolitiek en kindermisbruik. Daarmee vormt het gezelschap een onmiskenbaar segment in de parallelle samenleving die langzaam maar zeker aan het ontstaan is in Nederland. Een samenleving waarin Forum voor Democratie politieke oppositie, alternatief onderwijs en eigen maaltijdboxen levert, complotmedia als Ongehoord Nederland en De Andere Krant de nieuwsvoorziening op zich nemen, influencers als Doutzen Kroes en Kim Feenstra expertise over gezondheidszorg en seksuele vorming verschaffen, online donatieplatform Backme de geldstromen voor radicale opiniemakers en activisten faciliteert, en Hart voor Humor garant staat voor de grappen.

Meerdere comedians van het gezelschap verkeren, naast hun podiumbestaan in de hoek van complotdenkers en representanten van radicaal-rechts. Krispijn werkt ook als verslaggever bij Ongehoord Nederland, waarvoor hij een nieuwsitem maakte waarin hij asielzoekers vroeg hoe ze aan hun fiets kwamen. Op X deelde Krispijn kritische berichten over onder meer transvrouwen en feminisme.

Kahlmann was tot voor kort columnist en poppenspeler bij Ongehoord Nederland. Hij sprak zich op X uit tegen de vervolging van de Vlaamse rechts-extremist Dries van Langenhove en de van mensenhandel beschuldigde influencer Andrew Tate. Meijs is columnist voor De Andere Krant. In interviews noemde hij de coronamaatregelen ‘gif’ en klimaatverandering ‘onzin’. Chris van der Ende, tot begin dit jaar lid van Hart voor Humor, uitte in de De Andere Krant zijn afkeer van dragqueens die voorlezen aan kinderen. Ook belde hij aan bij het huis van viroloog Jaap van Dissel, om hem de ‘Anton Mussert Prijs’ uit te reiken.

Hart voor Humor is ervan doordrongen dat lang niet iedereen zit te wachten op, zoals het gezelschap zichzelf noemt, ‘het enige rechtse comedycollectief van Nederland’. Dat blijkt wel uit de behoedzame wijze waarop het collectief zich naar de buitenwereld presenteert.

Niet filmen, geen interviews

Wie een optreden wil bijwonen, wordt van tevoren gewaarschuwd dat er niet mag worden gefilmd omdat het podium een ‘safe space’ moet zijn. Bedrijven en organisaties die hun panden beschikbaar stellen voor een comedyshow worden op de website van Hart voor Humor niet met hun naam, maar alleen met hun adres vermeld. Vragen van de Volkskrant wil het collectief uitsluitend per e-mail beantwoorden.

Het publiek dat zich deze vrijdagavond in de kantoorruimte bij Schiphol heeft verzameld, is de comedians in elk geval goed gezind. Gegniffeld wordt er als Meijs de regering voor ‘pedofielen’ uitmaakt, geschaterd als Paul Schoolderman vertelt: ‘Ik was fan van Theo Maassen. Nu ik weet dat hij zijn vrouw een gebroken neus heeft geslagen ben ik, eh, idolaat!’

Onder de toehoorders blijken veel sympathisanten van Forum voor Democratie aanwezig. Als Kahlmann tijdens zijn optreden onthult dat hij op die partij heeft gestemd, klinkt er goedkeurend gejoel.

Vraag Krispijn wat voor type mensen er zoal op zijn comedy-avonden afkomen en hij antwoordt: ‘Robert Jensen-fans met blikjes bier en tatoeages in hun gezicht, maar ook Moederharten (aanhangers van de coronaprotestbeweging Moederhart, red.) die geloven in alternatieve geneeswijzen en mediteren.’

Soms, zo blijkt uit berichten op X, trekken de shows prominente bezoekers, onder wie FvD-leider Thierry Baudet, de bekende anti-transactivist Lydia Daniël, en de wegens wangedrag en complottheorieën gevallen wetenschapper Laurens Buijs.

Extreem-woke

Met comedy ‘vanuit conservatief/rechts perspectief’ wil Hart voor Humor niet alleen de vrijheid van meningsuiting beschermen, maar ook tegenwicht bieden aan de Nederlandse scene van comedians, cabaretiers en satirici, die veel te ‘woke’ zou zijn. Kahlmann mailt in antwoord op vragen van de Volkskrant dat hij bij een vorig comedycollectief te maken kreeg met ‘extreem woke collega-comedians’ die zijn materiaal te ver vonden gaan en hem daarom probeerden te censureren en te laten ontslaan.

‘Door deze ervaringen ben ik juist meer de onderwerpen gaan opzoeken die zo gevoelig liggen bij woke.’ Bij Hart voor Humor kan hij gewoon de grappen maken die hij wil, zoals: ‘Als mijn dochter zou zeggen: ‘Pap, ik wil een piemel’, zou ik zeggen: ‘Ah, je klinkt net als je moeder. Weet je zeker dat je niet gewoon een slet bent?’

Aan het begin van zijn optreden op deze vrijdagavond verklaart Kahlmann dat het publiek zijn uitlatingen vooral niet te serieus moet nemen. Hij zegt: ‘Humor moet over grenzen gaan, maar om over een grens te kunnen gaan, moet je wel weten waar een grens ligt. Dus als ik een racistische grap maak, betekent dat niet dat ik een racist ben, maar dat ik moreel bewust ben.’

Daarmee snijdt Kahlmann een wezenlijk punt aan: een harde grap hoeft niets te zeggen over de opvattingen van de maker, en kan zelfs het onderliggende onderwerp van de grap aan de kaak stellen. Een punt dat de afgelopen jaren ook herhaaldelijk te berde werd gebracht door bekende comedians als Ricky Gervais en Dave Chappelle, die in hun laatste voorstellingen eveneens het vizier richtten op woke-cultuur en transvrouwen – al zal een comedycriticus wellicht aantekenen dat daarmee de vergelijking met Hart voor Humor wel ophoudt.

Dunne lijn

Toch is het bij Hart voor Humor niet altijd eenvoudig om het onderscheid te maken tussen wat humoristisch of prikkelend bedoeld is, en wat werkelijk wordt gemeend. Niet in de laatste plaats omdat de lijn tussen een grove grap en een hatelijk commentaar bij het gezelschap soms nogal dun is. Bijvoorbeeld als Van der Ende in zijn ‘alternatieve oudejaarsconferences’, waarvan de laatste door Ongehoord Nederland werd uitgezonden, Rob Jetten als een ‘flora- en faunaflikker’ bestempelt en over Sylvana Simons zegt: ‘Als ze echt kwaad wordt gaat ze met stront gooien. Dat hoorde ik van haar bewakers in Artis.’

Of als Krispijn tijdens een optreden over witte meisjes die deelnemen aan een Black Lives Matter-demonstratie stelt: ‘Het gaat ze gewoon om grote zwarte lullen.’ En: ‘Ik spuit ze gewoon in hun gezicht.’

Wat bijdraagt aan de ambiguïteit is dat de comedians hun grappen af en toe afwisselen met serieuze statements. ‘De transitie van man naar vrouw, dat werkt bijna nooit, dat is nooit een mooi resultaat’, zegt Jean van Seventer tijdens de comedyshow in de kantoorruimte. ‘Je moet met je wokepoten van het bewustzijn van die kinderen afblijven’, zei Van der Ende eerder tijdens een optreden over de Week van de Lentekriebels. ‘Dat is gewoon duivels om te doen.’ Waarop iemand in het publiek uitriep: ‘Precies!’

Dat soms onnavolgbare laveren tussen humor en ernst staat niet op zichzelf. Ondanks het ontbreken van een intellectueel of literair karakter kan het materiaal van Hart voor Humor met enige welwillendheid in een culturele traditie worden geplaatst die teruggaat tot de rechtse ironie van Gerard Reve, die ooit schreef dat migranten uit Suriname, Curaçao en de Antillen ‘op de tjoeki tjoeki stoomboot’ naar ‘Takki Takki Oerwoud’ moesten worden gezet. Tot dezelfde traditie behoort een nietsontziende columnist als Theo van Gogh, die moslims consequent als ‘geitenneukers’ betitelde en de grap bedacht: ‘Wat ruikt het hier naar caramel... vandaag verbranden ze alleen suikerzieke Joden.’ Het weblog GeenStijl, dat onder het mom van satire verdrinkende vluchtelingen ‘dobbernegers’ en een publicist van Marokkaanse afkomst een ‘islamitische aandachtshoer uit een ongeletterd apenland’ noemde, kan eveneens aan dat rijtje worden toegevoegd.

Tegelijkertijd wekt Hart voor Humor, bedoeld of onbedoeld, associaties met een wereldwijde ontwikkeling waarbij humor wordt gebruikt om radicaal-rechts gedachtengoed toegankelijk te maken voor een breed publiek. Uitgebreid gedocumenteerd is hoe de radicaal-rechtse stroming alt-right ironie inzet om via teksten en memes racistische en antisemitische ideeën te normaliseren. Een methode die ook de mogelijkheid biedt om achteraf altijd het argument te kunnen opwerpen dat iets verkeerd is begrepen.

Forum voor Democratie

In Nederland is Forum voor Democratie de voornaamste vertolker van dit genre, dat is ontstaan op radicale internetfora als 4chan. Een goed voorbeeld is de meme die werd aangetroffen in een app-groep van de jongerentak van Forum, van een hakenkruis opgebouwd uit piemels. Hetzelfde geldt voor een grap in die app-groep over ‘duizend jaar vrede’ als Thierry Baudet aan de macht komt – een verwijzing naar nazi-Duitsland.

Baudet zelf gebruikte de afgelopen jaren regelmatig het ironie-verweer als hij kritiek kreeg op extreme uitspraken. Van denigrerende opmerkingen over vrouwen tot onthullende appjes over Russische financiering van zijn partij, volgens de FvD-leider was het allemaal ‘ironisch’ bedoeld. Een verdedigingsmechanisme dat meer beroepsprovocateurs graag mogen hanteren, weet iedereen die weleens naar Vandaag Inside heeft gekeken.

‘Ik heb geen idee wat ‘normaliseren’ betekent’, antwoordt Krispijn op vragen over hoe de racistische, transfobe en seksistische grappen van Hart voor Humor moeten worden opgevat. ‘Ik zie humor als de vrijheid van expressie. Dus het kan alleen maar uit grappen bestaan, maar ook uit waarheid.’

Kahlmann laat weten dat hij ‘helemaal niks’ meent van wat hij op het podium zegt. ‘Het enige wat ik wil normaliseren, is dat het okay is om grappen te maken over van alles.’

Na afloop van de comedyshow in de kantoorruimte, hangt er een uitgelaten sfeer onder het publiek. ‘Mensen hebben zulke lange tenen tegenwoordig,’ zegt Vanessa uit Zaandam (‘Liever geen achternaam’), die tijdens de optredens het hardst lachte van iedereen. ‘Dan is het heel bevrijdend om je gewoon eens een avondje lekker te kunnen laten gaan.’

Een zeventiger die vooraan in de zaal zat, en ook niet herkenbaar in de krant wil, is het daar hartgrondig mee eens. ‘Ze sparen echt niemand, geweldig vond ik dat’, zegt hij. ‘Zo zou het wat mij betreft vaker mogen gaan. We zijn in Nederland veel te bang geworden om anderen te kwetsen.’