Het Havana-syndroom is een mythe maar maakt mensen echt ziek. ‘De kracht van geloof is heel sterk’

Met een mengeling van verwondering, trots en een beetje angst stapten rond 1830 de eerste Engelsen de stoomtrein in. Het was handig om je zo snel te kunnen verplaatsen, maar zorgen waren er ook. In krakkemikkige houten wagons bokten passagiers flink heen en weer. En iedereen kon in de pers lezen over dramatische ontsporingen en botsingen.

Passagiers die bij treinongelukken betrokken waren, rapporteerden steeds vaker onverklaarbare klachten zoals ongewone sensaties in de ledematen, slecht zicht, slapeloosheid en rugpijn. Een arts constateerde dat ze leden aan railway spine, een opgeschud ruggenmerg. Passagiers konden er jarenlang financiële compensatie voor krijgen. Totdat een chirurg enkele decennia later deze patiënten opereerde en tot de conclusie kwam dat er met hun rug weinig mis was. Het was de angst die ze ziek had gemaakt, stelde hij.

Ziektes als railway spine komen en gaan, weet de Amerikaanse socioloog Robert Bartholomew. Hij schrijft boeken en wetenschappelijke artikelen over het fenomeen mass psychogenic illness, in de volksmond massahysterie. Daarin beschrijft hij onder meer ook bovenstaande uitingsvorm. Door de eeuwen heen keert ‘sociale besmetting’ telkens terug in verschillende gedaantes, vertelt Bartholomew, lector aan de Universiteit van Auckland, tijdens een videogesprek vanuit Nieuw-Zeeland.

Begin van een saga

Bartholomew stelt dat er ook nu weer zo’n spook rondwaart in de wereld. In augustus 2017 werd bekend dat een groep van zo’n twintig Amerikaanse diplomaten in Cuba ziek was geworden door ‘onhoorbare geluidsgolven’. De lijst met symptomen was lang: hoofdpijn, piepende oren, duizeligheid, misselijkheid en concentratieverlies.

Het was het begin van een saga waarin politici, inlichtingendiensten, wetenschappers en journalisten werden meegezogen. Eind 2017 beschuldigde de Amerikaanse regering Cuba van aanvallen met een nieuw akoestisch wapen. Al snel dook het ‘Havana-syndroom’ ook buiten Cuba op. Van Oezbekistan tot China, en van Rusland tot Colombia en India meldden zich Amerikaanse diplomaten, inlichtingenofficieren en werknemers van handelsmissies met klachten. De teller staat inmiddels op zo’n 1500 gevallen.

Media wereldwijd duiken nog steeds gretig op het onderwerp, en vinden nieuwe slachtoffers en aanwijzingen voor wapens. Het zou gaan om ‘gerichte microgolven’, of om wapens die een onhoorbaar ‘infra- en ultrageluid’ produceren. Afgelopen maand nog meldde een team journalisten van de Duitse krant Der Spiegel, onderzoeksplatform The Insider en het Amerikaanse tv-programma 60 minutes dat de Russische militaire inlichtingendienst achter de aanvallen zou zitten.

Bartholomew was aanvankelijk niet eens gealarmeerd toen hij las over de akoestische aanvallen, merkt de socioloog droogjes op. Inmiddels is hij een van de bekendste sceptici in het debat over de aandoening. In 2020 schreef hij samen met neuroloog Robert Baloh een boek over ‘het echte verhaal achter het ambassademysterie en de hysterie’. Hij dacht toen dat het Havanasyndroom snel de kop zou worden ingedrukt. Het tegendeel bleek waar. “Sinds 2017 zijn we net als Alice het pratende konijn gevolgd, en we zitten nu al zeven jaar in dat konijnenhol.”

Hoe is het Havana-syndroom precies ontstaan?

“Het verhaal begint medio 2016, als inlichtingenofficieren onder diplomatieke dekmantel in de Cubaanse hoofdstad Havana rondom hun huis snerpende geluiden horen. In december meldt een van deze mannen zich bij de kliniek van de ambassade met oorpijn, hoofdpijn en licht gehoorverlies. Deze persoon suggereert dan dat de klachten zijn ontstaan na het horen van de vreemde geluiden, en stelt dat hij misschien wel bestookt wordt met iets.

“Eerst wordt het verhaal nog in kleine kring gehouden, maar niet lang. Er circuleren opnames van het mysterieuze geluid. Begin 2017 begint het nieuws zich verder te verspreiden. Een van de getroffen mannen houdt zich actief bezig met lobbyen voor actie, bij collega’s en superieuren. Hij wil dat er op hoger niveau aandacht komt voor het probleem.

“Vooropgesteld, het is niet vreemd dat diplomaten in Cuba op hun hoede zijn. Voorafgaand aan het heropenen van de ambassade in 2015 onder president Obama, werden Amerikaanse gezanten al lastiggevallen. Er gingen wilde verhalen rond: wees niet verbaasd als je auto ineens ingeklemd staat tussen twee andere wagens, of als je ’s morgens peuken vindt op de keukentafel terwijl je zelf niet rookt.

“Na het geluidsincident werd medewerkers van de ambassade verteld: neem vreemde geluiden op als je iets hoort. Die opnames zijn in 2018 onderzocht door een groep topwetenschappers die de Amerikaanse overheid adviseren, de adviesraad-Jason. Ze herkenden in acht van de 21 opgenomen geluiden de paringsroep van de Caraïbische kortstaartkrekel.”

Hoe werkt die massahysterie precies? Het kan toch niet zo zijn dat diplomaten wereldwijd hun symptomen verzinnen?

“Het gaat niet om verzinnen. Door de jaren heen ontstond een vruchtbare ondergrond waardoor dit verhaal zich makkelijk kon verspreiden. Juist ook doordat media, politici en wetenschappers daar zo’n belangrijke rol in speelden en de geruchten niet de kop indrukten toen dat wel had gekund.

“Stel je eens voor: de Amerikaanse ambassades hebben in 2017 en 2018 waarschuwingen uitgestuurd. Mensen zouden waakzaam moeten zijn vanwege vreemde geluiden. Dan krijg je dus duizenden, misschien wel miljoenen alerte mensen die ’s morgens wakker worden met hoofdpijn of tinnitus of andere klachten die ze anders ook zouden hebben gehad, en denken: dit komt door een vreemd geluid.

“Een ander probleem is dat de symptomen van het Havana-syndroom zo vaag zijn dat ze door vrijwel ieder mens kunnen worden ervaren. Hoofdpijn, misselijkheid, duizeligheid, vermoeidheid, concentratieproblemen, desoriëntatie, vergeetachtigheid, oorsuizen en ga zo maar door. Wie heeft daar geen last van?

“En daarnaast zijn massale psychogene aandoeningen gebaseerd op een bepaald geloof. De kracht van ergens in geloven is heel sterk, het kan je ook ziek maken, net zoals stress dat kan. Ik zeg dus niet dat al deze mensen hun klachten verzinnen.”

De overheid ontkrachtte het verhaal niet meteen. Belangrijke rapporten, zoals die over de krekelgeluiden, werden achtergehouden. Waarom?

“Dat is slechts een van de grote vragen in dit hele verhaal. Een nieuwsmedium peuterde het los via een wettelijk verzoek om informatie. Er stond ook in dat onzichtbare microgolven, een van de mogelijke boosdoeners, helemaal geen geluid kunnen maken. De FBI schreef in 2018 ook een rapport dat niet vrijgegeven werd, waarin stond dat mass psychogenic illness de meest aannemelijke oorzaak was van de klachten.

“Intussen werd een ander rapport, opgesteld door een panel van de Nationale Academie van Wetenschappen, juist wél vrijgegeven. En daarin kwam die optie van microgolven toch weer terug. Ik weet niet of we er ooit achter komen waarom dit zo verliep. Mensen hebben er belang bij gehad om bepaalde informatie geheim te houden.

“Amerikaanse inlichtingendiensten hebben inmiddels uitgebreide rapporten gepubliceerd waarin staat hoe onwaarschijnlijk het is dat een buitenlandse mogendheid de functionarissen ziek heeft gemaakt. Volgens de CIA zijn de meeste gevallen te verklaren door stress of door niet eerder vastgestelde medische aandoeningen. De directeur van de CIA, William Burns, houdt zijn poot gelukkig stijf.”

U heeft kritiek op de wetenschappers en de wetenschappelijke uitgevers die in uw ogen halve waarheden publiceerden over het Havana-syndroom: hoe kan dit gebeuren?

“De wetenschappelijke vakbladen hebben ondermaatse conclusies geaccepteerd die niet gestaafd werden door data. In 2018 verscheen een eerste studie in The Journal of the American Medical Association, Jama. Daarin werden neuropsychologische tests gedaan met een absurd lage drempel voor hersenletsel.

“De tweede studie, ook in Jama, vond op MRI-scans ‘hersenafwijkingen’. Maar de onderzoekers gaven zelf toe dat die ook door normale individuele variatie konden zijn ontstaan, of door blootstelling aan stress. Nou, als je denkt dat je wordt aangevallen door een krachtig akoestisch wapen, is dat al stressvol genoeg.

“Dan waren er nog studies waaruit schade aan het evenwichtsorgaan zou blijken, en gehoorverlies. De tests die uitgevoerd werden zijn notoir onbetrouwbaar en er waren geen controlegroepen. De twee personen met gehoorverlies hadden een geschiedenis van gehoorproblemen.

“Pas in maart dit jaar publiceerde Jama twee grondige studies die afrekenen met alle vorige. Er zijn hersenscans gemaakt en klinische tests uitgevoerd, met goed vergelijkbare controlegroepen. Conclusie: de Havana-patiënten vertonen geen klinische symptomen waardoor de gerapporteerde klachten verklaard kunnen worden.

“Wel scoren ze hoger op stress en vermoeidheid, en hebben ze iets meer moeite met balans houden dan de controlegroep. Hersenscans laten geen aantoonbare verschillen zien met de controlegroep.”

U zegt ook dat massahysterie altijd inspeelt op sterk aanwezige maatschappelijke angsten. Welke zijn dat nu?

“Een combinatie van xenofobie en angst voor technologie, zoals gebruik van straling. Er is vaak morele paniek die samenhangt met de komst van nieuwe uitvindingen, net zoals de stoomtrein die leidde tot railway spine.

“Er zijn talloze voorbeelden van. In het begin van de twintigste eeuw hadden Duitse telefonistes klachten doordat ze te veel telefoontjes pleegden, dat zou tot elektrische shock leiden. Ook zij werden er een tijdje voor gecompenseerd, net als nu sommige CIA-medewerkers die het Havana -syndroom rapporteerden.”

Is dat niet vreemd? Waarom compenseren als het Havana-syndroom niet bestaat?

“Volgens de CIA is dit gedaan omdat de medewerkers de impressie kregen dat ze aangevallen werden. Ik vind het zelf niet eens zo gek. Ik denk dat sommige van deze mensen compensatie verdienen omdat de overheid hen heeft verteld dat ze mogelijk werden aangevallen. Zo kregen ze stress, en stoornissen.”

U schreef al eens een necrologie van het Havana-syndroom. Toch is het nog niet begraven. Een commissie in het Huis van Afgevaardigden onderzoekt nog de rol van inlichtingendiensten. En onlangs nog brachten een aantal media het verhaal dat de Russische geheime dienst betrokken zou zijn.

“Klopt. Ze baseren hun verhaal onder meer op de mogelijke aanwezigheid van Russische officieren op plekken waar ook Havana-klachten zijn ontstaan. Tja. Ik noem het misleiding door weglating. Alsof ik een verhaal over de verschrikkelijke sneeuwman schrijf, en dan mensen aan het woord laat die hem hebben gezien.

“Ik had bewijs moeten leveren en moeten zeggen dat de meeste mensen die sneeuwman nog nooit hebben gezien. De journalisten laten niemand aan het woord die niet in hun verhaal past, en spreken niet over de mogelijke alternatieve verklaringen voor het ontstaan van die Havana-klachten.

“De wetenschap heeft zich nu definitief over de kwestie uitgesproken, onder meer met de publicaties in Jama. Maar wat er echt nodig is om het Havana-syndroom te begraven, zijn uitmuntende journalisten die ook de andere kant van het verhaal laten zien en niet steeds weer achter het mysterie aanhollen. Mensen die laten zien hoe de paringsroep van een krekel kan leiden tot een saga waarin hele landen valselijk zijn beschuldigd, waardoor tientallen miljoenen zijn verspild aan overheidsonderzoeken. Het is zo’n ongelooflijk verhaal. Je hebt er niet eens akoestische wapens voor nodig om dit smeuïg te maken.”

Lees ook:

Amerika probeert het raadsel van de mysterieuze hersenschade bij diplomaten op te lossen

Het mysterieuze ‘Havana-syndroom’ verspreidt zich onder Amerikaanse diplomaten. Zijn ze het slachtoffer van een nog onbekend wapen, of van een massapsychose?