Een ontluisterende inkijk in het leven van de gevreesde nazi-arts Joseph Mengele

Vrolijke zwart-witfoto’s uit de jaren zeventig tonen een stralend echtpaar. Hun twee kinderen spelen met een lachende oudere man met een enorme snor. Tio Pedro noemden ze hem, oom Peter. Hij was een Duitser die onder verschillende namen dertig jaar in Zuid-Amerika woonde, waarvan achttien jaar in Brazilië. Hier leidde hij een ongestoord bestaan, maar tio Pedro was in werkelijkheid de gevreesde kamparts van Auschwitz, ‘de Engel des Doods’: Josef Mengele.

Schrijfster en onderzoeksjournalist Betina Anton (45), bladert door haar boek dat deze week in Nederland verschijnt onder de titel Het geheime netwerk dat Josef Mengele liet verdwijnen, en vergelijkt een van de foto’s met het huis in São Paulo waar ze nu voor staat. „De struik is er nog, maar dit houten hek is nieuw.”

In dit huis woonde haar vroegere schooljuf, Liselotte Bossert, met haar echtgenoot Wolfram en hun twee kinderen. De mensen van de foto. Betina Anton ontdekte pas jaren later welke rol het gezin in het leven van de beruchte nazi-arts had gespeeld. Hun huisvriend Josef Mengele kwam geregeld op bezoek. Hij at mee, logeerde er, maakte uitstapjes met de familie. Tijdens een zwempartijtje in 1979 bij hun strandhuis in Bertioga, nabij São Paulo, verdronk hij vermoedelijk als gevolg van een beroerte.

Verdwenen kleuterjuf

Anton zat als jong meisje op de Duitse school in São Paulo waar Bossert lesgaf. In 1985, Anton was toen zes, werd haar juf plotseling ontslagen. Bossert en haar echtgenoot bleken jarenlang vertrouwelingen te zijn geweest van Mengele, die in Auschwitz gruwelijke medische experimenten uitvoerde op met name tweelingen en later naar Zuid-Amerika zou vluchten. Juf Bossert behoorde tot de kleine kring die wist wie hij werkelijk was.

„Dat ze ineens verdween van school maakte als kind indruk op mij. Later werd pas duidelijk wat haar rol was. Zij had Mengele niet alleen beschermd, maar zij en haar man waren ook de enigen die wisten waar hij lag begraven toen Mengele werd ontdekt”, vertelt Anton, die in haar auto stapt voor een rondje door de Duitse wijk in metropool São Paulo.

De gebeurtenis had ook impact op de Duits-Braziliaanse gemeenschap hier, waar Anton, als derdegeneratiekind van migranten opgroeide. Duitsers vormden al in de negentiende eeuw een substantiële groep immigranten in Brazilië. De gemeenschap is hecht, kinderen gaan er naar de Duitse school, kopen de schoolboeken bij de Duitse boekhandel en op zondag is er de Duits-Lutherse Friedenskirche. „Toen ik ouder werd kreeg ik steeds meer vragen als ik aan het verhaal van mijn lerares en Mengele dacht. Was de school waar ik zo’n leuke jeugd had gehad in werkelijkheid een nazibolwerk? En hoe zat het met de gemeenschap waar ik was opgegroeid?”

Netwerk van nazi’s

Eenmaal onderzoeksjournalist besloot Anton in het verhaal van Mengele in Brazilië te duiken. Zes jaar lang deed ze onderzoek in verschillende landen: ze sprak met slachtoffers die de medische experimenten van Mengele hadden overleefd, met onderzoekers, met voormalige leden van de Israëlische inlichtingendienst Mossad en met agenten van de Federale Politie in Brazilië. Ze bestudeerde ruim tachtig brieven van Mengele, die ze uit het Duits naar het Portugees vertaalde. En ze las delen van zijn dagboeken en aantekeningen die hij bijhield.

Het Instituut voor Genetische Biologie en Rassenhygiëne in Frankfurt am Main, waar Mengele als assistent van Otmar von Verschuer werkte, in 1939 of 1940.

Het boek geeft een ontluisterende inkijk in het leven van Mengele en in zijn persoonlijkheid. Na zijn misdaden tijdens de oorlog vlucht hij in 1949 via het dan al goed functionerende netwerk van vluchtroutes voor nazi’s naar Zuid-Amerika. Onder de naam Helmut Gregor vestigt hij zich in Argentinië, waar Juan Perón in 1946 aan de macht was gekomen, en begint een leven als timmerman. Hij krijgt steun van daar al woonachtige andere nazi’s zoals de Nederlandse SS’er Willem Sassen, die hem voorstelt aan Adolf Eichmann en de Duitse gevechtspiloot Hans-Ulrich Rudel.

Perón had sympathieën voor het fascisme en regelde via grote bedrijven banen voor ex-nazi’s, waardoor ze zich beschermd voelden in Argentinië. Bovendien vielen ze tussen de vele miljoenen Europese migranten in Buenos Aires niet op, schrijft Anton in haar boek. „Maar Mengeles leven ziet er niet uit zoals de vele mythische verhalen die de ronde over hem doen en wat je vaak terug ziet in films waarin hij voorkomt”, meent ze. Zoals bijvoorbeeld de beginscène van de klassieker The Boys from Brazil (1978), naar de gelijknamige roman van Ira Levin. Mengele (gespeeld door Gregory Peck) stapt daarin statig uit een watervliegtuig in een smetteloos wit pak en loopt naar een enorme villa. „Alsof hij hier het leven van een multimiljonair leidde. In werkelijkheid woonde hij simpel, buiten de grote stad. Eén keer per week kwam Mengele met een gammele stadsbus aan in de Duitse wijk, en bezocht hij de familie Bossert, met wie hij dan Duits kon spreken. Of hij ging naar de Duitse boekhandel en dronk daarna koffie en at Duitse lekkernijen, een apfelstrudel, of zo”, weet Anton te vertellen op basis van Mengeles brieven.

Adolf Eichmann

Mengele dook onder in Brazilië toen de Mossad in 1960 Adolf Eichmann, een van de architecten van de Holocaust, wist te ontvoeren uit Argentinië. Mengele was korte tijd eerder zelf al naar Paraguay verhuisd, nadat in 1959 door Duitsland een arrestatiebevel tegen hem was uitgevaardigd. „Hij wist dat dit hem ook kon gebeuren”, zegt Anton terwijl ze haar auto parkeert en de straat oversteekt naar de Alemão Bücherstube, zoals op de buitenkant van de zaak staat. Volgens de Federale Politie kocht Mengele hier zijn Duitse boeken.

Maar hoe dichtbij de Mossad ook komt, de dienst krijgt hem uiteindelijk niet te pakken. Pas zes jaar na Mengeles dood wordt zijn identiteit onthuld, het echtpaar Bossert aangehouden en ondervraagd, en zijn graf opengebroken. Aan de hand van dna van zijn nog altijd in Duitsland woonachtige zoon Rolf wordt bevestigd dat het om Mengele gaat.

In 1985 werd het graf van Josef Mengele in Brazilië geopend en zijn identiteit vastgesteld. De Duitse oorlogsmisdadiger was in 1979 onder een valse naam begraven.

Ondanks zijn gewelddadige verleden blijkt volgens Anton uit Mengeles brieven en dagboeken dat hij een gevoelige kant heeft. Hij schrijft gedichten, is gepassioneerd over de Braziliaanse natuur, en luistert naar Beethoven. Maar de denkbeelden van de oude naziarts blijven overeind. Joden woonden er in Mengeles omgeving nauwelijks, wel zwarte Brazilianen. „De slavernij had nooit afgeschaft moeten worden”, stelt Mengele in gesprekken met vrienden, tegenover wie hij zich vaak openlijk racistisch uitlaat als hij zich ergert aan „de vele zwarten” in de buurt.

Voor de oude schooljuf Liselotte Bossert blijft Mengele desondanks de hartelijke huisvriend van wie ze eerst niet wist wie hij was, zo vertelt ze Anton in het laatste interview voor haar dood. Als ze dat eenmaal wel weet is volgens haar de band al te sterk om te verbreken. Bovendien geloven de Bosserts Mengele als die vertelt dat de verschrikkelijke verhalen over zijn rol in Auschwitz verzonnen zijn door de buitenwereld om hem in een kwaad daglicht te stellen.

Goethe en Nietzsche

In de Duitse boekhandel ligt het lesmateriaal dat nog altijd door de Duitse school wordt gebruikt. Op een andere stapel werk van Goethe en filosofieboeken van Nietzsche. De Duitse eigenaresse ontvangt het bezoek in haar kantoortje bovenaan een steile trap. Antons boek heeft in de Duits-Braziliaanse gemeenschap veel uiteenlopende reacties losgemaakt. Voor veel mensen is het verhaal onbekend: Anton kreeg veel reacties van lezers die familieleden herkenden op foto’s, zoals iemand die een kiekje aantrof van haar schoonmoeder die met Mengele op een barbecue was. Zo veel reacties zelfs, dat ze er wel een tweede boek mee zou kunnen vullen, grapt ze.

Maar kritiek was er ook: het boek zou vooroordelen aanwakkeren. De Duitse eigenaresse van de boekhandel schiet onmiddellijk in de verdediging als ze hoort waar het boek over gaat. „Wij krijgen altijd de schuld terwijl ook andere volkeren grote fouten hebben gemaakt”, zegt ze vinnig. „Kijk naar Nederlanders, kijk naar Engelsen? Zij maakten zich honderden jaren schuldig aan slavernij, dat is ook heel erg!”

Betina Anton zelf was opgelucht dat haar school geen nazibolwerk bleek te zijn, zoals haar onder meer bleek uit gesprekken met de voormalige directeur. Toch leefden er naast Mengele, zo ontdekte ze, nog vier andere gevluchte nazi’s in haar wijk. „Bewustwording is belangrijk. Ook om de strijd te voeren tegen nazisme en extreemrechts, want in Brazilië neemt dat toe, blijkt uit cijfers. Ik hoop dat het boek daaraan bijdraagt.”