Gemeenten doen oproep aan kabinet. Ze willen echte slachtoffers van Toeslagenaffaire graag helpen, maar zien ook veel claims van niet-gedupeerden

De afhandeling van schadeclaims in de Toeslagenaffaire loopt helemaal uit de hand. Doordat de landelijke afhandeling is vastgelopen, krijgen steeds meer gemeenten het niet meer voor elkaar om gedupeerden goed te helpen hun leven weer op orde te krijgen. Daarom heeft de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) vorige week besloten het kabinet voorstellen te doen om misbruik te voorkomen en de toestroom van gedupeerden te reguleren. Wethouder Peter Heijkoop (CDA) uit Dordrecht is als VNG-bestuurder verantwoordelijk voor de afhandeling door gemeenten. Hij licht de problemen en voorgestelde verbeteringen toe.

Het systeem is in drie jaar tijd vastgelopen door een enorme toeloop van mensen die zich hebben gemeld als slachtoffers van de Toeslagenaffaire. In 2021 schatte staatssecretaris Alexandra van Huffelen (Financiën, D66) dat er 3.000 gedupeerden waren, van wie zich maximaal 2.000 tot de gemeenten zouden wenden voor hulp in de zogenoemde brede ondersteuning. Het totale bedrag dat ermee gemoeid was, werd geschat op een half miljard. Sindsdien hebben zich geen 2.000 of 8.000 maar ruim 68.000 mensen als gedupeerde gemeld. Ongeveer de helft van hen doet bij gemeenten aanvragen voor hulp. Dat kost veel meer geld dan werd ingeschat. Het bedrag gaat nu richting de 8 of 9 miljard euro.

Maar het gaat de gemeenten niet zozeer om de financiën, zegt Heijkoop van de VNG. „Het is allemaal geld dat het Rijk beschikbaar stelt. De gemeenten lopen geen financiële risico’s.” Heijkoop en zijn collega’s maken zich zorgen over de uitvoering en over de zwaarst gedupeerde slachtoffers, die in de toeloop vermalen dreigen te worden. „Onze ambtenaren komen tijd te kort om al die aanvragen te behandelen.” Door de trage hersteloperatie bij het Rijk kunnen ze onvoldoende bezig zijn met de toekomst van gedupeerden. „Dat is demotiverend.”

De aanvragen zelf zijn in drie jaar omvangrijker geworden. „In 2021 maakten alle Nederlandse gemeenten in totaal 3.000 plannen van aanpak, met een gezamenlijke waarde van 17 miljoen. In 2023 stelden wij weer zo’n 3.000 plannen op. Totale waarde nu: 60 miljoen. De kosten zijn ruim verdrievoudigd.”

Van hulpvragen naar spullen

Opvallend: de inhoud van de aanvragen verschuift van hulpvragen (werk, zorg, nieuw of verbouwd huis) naar spullen. „Sommigen sturen lijsten van zestien pagina’s vol spullen, met het gewenste merk erbij en soms de winkel waar ze te koop zijn.”

Het ontbreekt de gemeenten aan kaders om ‘nee’ te zeggen, „dus zeggen we vaak ‘ja’. En na een paar jaar melden diezelfde mensen zich met nieuwe verzoeken voor nieuwe spullen. Want er is ook geen maximale duur voor de ondersteuning.”

Van de verzoeken is dat de eerste waarvan de VNG vorige week besloot dit aan het kabinet te vragen: schep kaders voor de aanvragen en beperk de tijd waarin die aanvragen kunnen worden ingediend. Heijkoop: „Onze prioriteit moet zijn dat we gedupeerde helpen hun leven weer op de rails te krijgen, nadat ze door onterechte beschuldigingen van fraude zijn ontspoord. We willen mensen een nieuwe start geven.” Volgens Heijkoop is de verschuiving van vragen om ondersteuning naar bestellijsten voor spullen een gevolg van frustratie. „De hersteloperatie loopt vast bij de Belastingdienst. Uit ergernis schrijven mensen dan maar dat ze iets willen hébben. Het ellendige is dat ze op die manier weer de zwaarst gedupeerden het meest in de knel komen. Als onze ambtenaren worden overvraagd om spullen, hebben ze geen tijd mensen écht te helpen.” In het kader van die echte hulp stelt de VNG het kabinet voor een landelijk expertisecentrum voor trauma en zorg in te richten. „Wij lopen bij de reguliere ggz-instellingen aan tegen wachtlijsten, terwijl dit juist iets is waarmee gedupeerden structureel kunnen worden geholpen.”

Het vastlopen van de hersteloperatie bij de Belastingdienst heeft nóg een pijnlijk gevolg voor gemeenten. Mensen die slechts licht of niet zijn getroffen, zijn verantwoordelijk voor een substantieel deel van de aanvragen. Van de 68.000 aanvragers zijn op landelijk niveau inmiddels 66.000 onderzocht in een ‘eerste toets’. Daarbij is vastgesteld dat 34.800 mensen inderdaad gedupeerd zijn door de Toeslagenaffaire.

Meer dan 30.000 mensen zijn niet door de eerste toets gekomen, volgens gegevens van het Rijk. Maar daar kunnen Heijkoop en zijn collega-wethouders niets mee. Zolang deze aanvragers niet zijn doorgelicht in een ‘integrale toets’, behouden zij recht op ondersteuning door de gemeente.

„Je kunt het die mensen individueel niet eens kwalijk nemen”, zegt Heijkoop. Als hij de aanvragers in Dordrecht bekijkt, ziet hij mensen die misschien niet door de Toeslagenaffaire, wel op een andere wijze door het leven zijn geraakt. „Ze hebben tegenslagen gehad, zijn in de schulden terechtgekomen.” En de gemeente heeft ook regelingen om deze mensen te helpen. „Maar niet de regeling die bedoeld is voor de Toeslagenaffaire.”

Ruimhartig uit schuldgevoel

Uit schuldgevoel over het door haarzelf aangericht leed, wil de overheid ruimhartig zijn. Zo betekent opname in de brede ondersteuning ook dat de schulden van de aanvrager ‘op pauze’ worden gezet. „Dat is heel aantrekkelijk. Ik hoor van medewerkers dat sommige aanvragers niet willen doorstromen naar de integrale toets, zij blijven liever in het proces van de ondersteuning.” Misschien dat een nieuw kabinet „zich vrijer voelt hier iets verstandiger naar te kijken”.

Heijkoop en de VNG hebben zich terdege afgevraagd of ze het kabinet moeten vragen om beperkingen bij de schadeafhandeling, en of ze dat publiekelijk moeten doen. „Het kabinet vreest voor boze reacties.” Het is zelfs zo huiverig dat het twee jaar treuzelde voordat het aan de gemeenten de gegevens verstrekte van hen die niet door de integrale toets kwamen. „Pas de afgelopen weken hebben we de gegevens gekregen van de eerste 5.000 mensen die zich hadden gemeld, maar die niet door de Toeslagenaffaire gedupeerd blijken te zijn. En wij weten nu al dat het er zo’n 20.000 zullen blijken te zijn.”

Lees ook Hun kindertijd werd bepaald door de Toeslagenaffaire

Wat voor Heijkoop en VNG de doorslag gaf om kabinet en openbaarheid op te zoeken: de noden van de zwaarst gedupeerden. Die hebben in de eerste plaats baat bij snellere doorstroom. Heijkoop zegt dat hij na een „agenderend interview” in de Volkskrant over misbruik van de regeling al kritiek kreeg. „Maar vooral steun van de zwaarst gedupeerden.”

De nieuwe kaders die de VNG vraagt voor het soort hulp waarop gedupeerden aanspraak kunnen maken, ontwikkelen de gemeenten in samenspraak met de gedupeerde ouders, zegt Heijkoop. En daarbij de maximale duur van aanvragen. „Ergens moet een streep worden gezet.”

Heijkoop kijkt al met zorg naar het moment dat regelingen voor ex-partners en kinderen van slachtoffers opengaan. „Alleen die kinderen, dat zijn er al 120.000. Die willen we ook goed helpen.”