Iedere Nederlander krijgt te veel pfas binnen: hoe groot is het gezondheidsgevaar?

Alwéér moet de GGD Fryslân waarschuwen voor de Jelsumervaart: zwem er niet in, drink er niet van en vooral: eet er geen vis uit. Het kanaal is namelijk vervuild, volgens een waterbodemmeting van Waterschap Friesland in maart. Er zit te veel van de beruchte stof pfas in. Net als in 2017 trouwens. Monique Plantinga van het waterschap is ‘enorm geschrokken’, vertelt ze de lokale omroep.

Pfas, een afkorting voor per- en polyfluoralkylstoffen, is handig materiaal: de stoffengroep maakt outdoorkleding en tenten waterafstotend, meubilair vuilafstotend en verf brandwerend. Daarnaast is het verwerkt in de antiaanbaklagen van pannen. Maar het kan ook gaan rondzwerven, bijvoorbeeld tussen huisstof of als uitstoot van een fabriek. En dan vormt het een gezondheidsrisico, zeggen gezondheidsorganisaties als het RIVM. De Gezondheidsraad pleitte er afgelopen week nog voor om chemische stoffen als pfas structureel in mensen te gaan meten.

Niet alleen in Friesland is verdwaalde pfas een probleem. NRC onthulde in 2023 dat eieren van hobbykippen rond de Chemours-fabriek in Dordrecht zo veel pfas bevatten dat het RIVM en de GGD adviseerden ze niet te eten; het Voedingscentrum onderstreepte nog in maart om voorzichtig te zijn met hobbykipeieren. Een ander geval: Schiphol voerde per ongeluk met pfas vervuilde grond af aan een bedrijf in de gemeente Lisse.

Gezondheidsrisico’s

Hoe groot is het gezondheidsgevaar precies? Het Internationaal Agentschap voor Kankeronderzoek (IARC) stelde in december vast dat pfas ‘waarschijnlijk’ kanker kan veroorzaken. En pfas doet zeker iets met het afweersysteem: bij kinderen werken vaccins minder goed, blijkt uit meerdere studies.

Maar echt scherp tekenen de gezondheidsrisico’s zich ook weer niet af. Hetzelfde IARC spreekt vooral van ‘beperkt bewijs’ voor kanker bij mensen door pfoa, een van de vele soorten pfas. Bij de verwante stof pfos is ‘onvoldoende bewijs’ voor kanker. Er zijn ook overheden die geen tot weinig problemen van pfas verwachten, zoals bijvoorbeeld het Australische ministerie van Volksgezondheid in haar meest recente advies begin dit jaar.

Eén ding is wel zeker: aan pfas valt niet te ontkomen. Ook ijsberen op de Noordpool of sherpa’s in de Himalaya hebben ermee te maken. Zelfs op de Zuidpool regent het pfas. ‘Dit zijn supermobiele stoffen’, zegt Chiel Jonker, milieuchemicus aan de Universiteit Utrecht. ‘Ze gaan de rivieren en de zee in. Het zit in zeeschuim. Bij een strandwandeling adem je pfas in.’

Wat pfas zo wijdverspreid maakt, zijn juist de eigenschappen waar materiaalfabrikanten en burgers zo verzot op zijn. Het gaat ontzettend lang mee: honderden, zo niet duizenden jaren. Ook ‘glijdt’ pfas makkelijk tussen water en olie. Handig dus voor de water- en vuilafstotende werking. En sommige soorten pfas zijn extreem hittebestendig, waardoor ze zelfs een vlammenzee weten te doorstaan. Om die reden bevatte brandblusschuim jarenlang de stof pfos. Hoewel dat laatste sinds 2011 niet meer mag, trof het onderzoeksprogramma Pointer vorig jaar nog hoge concentraties pfos aan in een sloot in Leidschenveen, naast een terrein waar een blusschuimbedrijf zit.

In het lichaam

Je hoeft niet naast een pfas-bron te wonen om het binnen te krijgen. ‘Het zit echt overal in, in je tapijten, in je tent, in schoenenspray’, zegt Jonker. En doordat pfas ook in drinkwater zit en op groente of ander voedsel, slikt elke Nederlander het in, berekende het RIVM in 2023. Het gaat weliswaar om minuscule hoeveelheden van pakweg één tienmiljoenste van een gram per dag, maar daarmee overschrijden we al bijna tweemaal de wekelijkse grenswaarde die de Europese voedselwaakhond EFSA veilig acht.

In het lichaam trekt pfas naar de bloedbaan en de lever. Daar blijft het een tijdje. Soms een paar dagen, zoals de stof GenX die het Dordrechtse bedrijf Chemours gebruikt. Daarna plassen mensen het weer uit. Andere soorten, zoals pfos, circuleren jarenlang in het bloed en de lever en komen ook in de nieren terecht.

De vraag is wat ze daar in de tussentijd uitspoken. Op zichzelf weten onderzoekers wel wat de gevaren van hoge pfas-concentraties zijn, dankzij dierproeven en een onderzoek naar een milieuramp van DuPont in Washington in de Amerikaanse staat West Virginia, die tot ver in de jaren negentig doorging. De lijst: leverproblemen, nierproblemen, misschien een verhoogd cholesterol, een verzwakte afweer en soms zelfs kanker. Maar het is moeilijker om te bepalen hoe groot de risico’s uitpakken bij lagere doseringen, zoals in Nederland.

De grenswaarde is in elk geval niet leidend voor álle risico’s. ‘Het is enorm lastig om het risico precies te bepalen’, zegt Martin van den Berg, emeritus-hoogleraar toxicologie van de Universiteit Utrecht. ‘Er zijn genoeg redenen om te zeggen dat we met bepaalde pfas moeten stoppen.’ Het is volgens hem echter wel ‘overdreven’ om te zeggen dat we allemaal ziek worden, want van een dosis die net boven de grenswaarde ligt, is niet bewezen dat er grote effecten zijn.

Zie die grenswaarde vooral als streven, zegt Joke Herremans, onderzoeker bij het RIVM. ‘Onder dat afkappunt verwachten we weinig of geen gezondheidseffecten’, legt ze uit. Maar er is vooralsnog ‘weinig zicht op wat er met de gezondheid gebeurt als je de grenswaarde overschrijdt’. Je kunt het als een verkeerslicht zien, zegt RIVM-woordvoerder Coen Berends. ‘Onder de grenswaarde zit je op groen. Daarboven staat het licht op oranje.’ Opletten dus, maar nog geen rood.

Verzwakt immuunsysteem

Maar de grenswaarde is er niet voor niets, benadrukt Herremans: er is echt een koppeling tussen gezondheidseffecten en iemands blootstelling aan pfas. Dat hebben onderzoekers op de Faeröer voor het eerst precies vastgesteld. Daar zagen ze hoe pfas het menselijk immuunsysteem kan verzwakken.

De eilandengroep ligt eenzaam tussen IJsland en Denemarken, ver weg van pfas-producerende fabrieken. Maar toch krijgen de bewoners er allerlei gifstoffen binnen. Bijvoorbeeld kwik en pcb’s: die stapelen zich op in het milieu en komen uiteindelijk terecht in het walvisvlees dat eilandbewoners eten, ontdekte de Faeröerse arts-onderzoeker Pál Weihe samen met de Deense gezondheidshoogleraar Philippe Grandjean. Al sinds 1986 stellen de twee hun kliniek, gelegen op een heuvel in de hoofdstad Tórshavn, open voor bewoners. Ook zwangere vrouwen komen er. Weihe en Grandjean volgen de gezondheid van kinderen vanaf de geboorte en slaan buisjes bloed op in een vriezer.

Wanneer Grandjean in 2009 een dierproefonderzoek leest over de manier waarop pfas bij ratten en muizen het immuunsysteem verstoort, besluit hij om het verzamelde bloed van de Faeröers ook op pfas te gaan testen. Drie jaar later komt hij met een opvallende conclusie in het medisch vakblad JAMA. Kinderen die kort na hun geboorte relatief veel pfas in hun bloed hadden, reageren zwakker op vaccinaties tegen infectieziekten.

De kinderen maakten minder antistoffen in het bloed aan. Die hebben ze nodig om ziekten te bestrijden. Bij de vaccinatie tegen difterie en tetanus – hier bekend als de DKTP-prik – zag het team de afweer duidelijk zwakker reageren bij kinderen met veel pfas in het bloed. De onderzoekers konden zelfs een lijn trekken: bij een steeds hogere pfas-concentratie zagen ze steeds minder antistoffen.

Grenswaarde

Ook andere wetenschappers weten dat lijntje te trekken, bijvoorbeeld in een groot Duits onderzoek uit 2020. Daarop besloot de Europese waakhond EFSA dat er genoeg bewijs is om een veilige grenswaarde uit te rekenen. Die hangt af van hoeveel je weegt: een mens mag voor elke kilo lichaamsgewicht wekelijks 4,4 nanogram pfas binnenkrijgen.

Maar: als mensen boven die waarde zitten, zoals heel Nederland dus, denk dan niet dat vaccins ineens niet werken of kinderen massaal ziek worden, zegt Anna Roukens. Zij onderzoekt infectieziekten en vaccins aan het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) en neemt desgevraagd een grote overzichtsstudie naar het effect van pfas en vaccinaties door. ‘Je ziet niet dat kinderen met meer pfas in het bloed vaker ziek worden. En gemiddeld is de verlaging van antistoffen ongeveer 10 tot 15 procent. Onwenselijk, maar een vaccin werkt dan nog steeds. Ik maak me met de mazelenuitbraken van nu meer zorgen over de vaccinatiegraad zelf.’

Toch vindt Roukens het ‘verontrustend’ dat pfas een duidelijk aanwijsbaar effect heeft op het afweersysteem. ‘En dat al meteen zo vroeg in het leven. Dat zijn juist de jaren waarin je je afweer opbouwt.’ Als de vaccinatiegraad te laag is – zoals nu dreigt te gebeuren bij de mazelen – kunnen in theorie kinderen met een verzwakte afweer én pfas in het bloed toch eerder ziek worden. Toxicoloog Van den Berg vindt dat ook hier het voorzorgsprincipe terecht wordt toegepast.

Of volwassenen ook afweerproblemen ondervinden door pfas is nog onduidelijk. Maar ergens boven de grenswaarde zijn bij hen wel andere effecten te verwachten, zegt Wieneke Bil, toxicoloog bij het RIVM. Bijvoorbeeld: het risico op hart- en vaatproblemen stijgt mogelijk. Dat komt doordat cholesterol in de bloedvaten ophoopt als iemand meer dan twee tot drie keer zoveel pfas binnenkrijgt dan de grenswaarde. ‘Deze mensen zijn niet ziek’, benadrukt Bil, ‘maar kunnen dat wel sneller worden.’

Juist doordat cholesterolwaarden ook enorm afhangen van leefstijl en medicatie, valt volgens Bil niet exact te zeggen wanneer bij de ene persoon een verhoogd cholesterol wordt veroorzaakt door pfas en wanneer niet. ‘Maar wanneer je daar op populatieniveau naar gaat kijken, kun je wel associaties zien tussen pfas-blootstelling en bepaalde schadelijke effecten.’

Extreme dosis

Wat er gebeurt als de dosis in het bloed ver boven de grenswaarde ligt, werd duidelijk in West Virginia. Daar dumpte het bedrijf DuPont gigantische hoeveelheden pfoa in het milieu. De mensen in het nabijgelegen stadje bleken bij bloedonderzoek zo’n honderd tot soms zelfs duizend keer zoveel van de stof pfoa te dragen dan de nu vastgestelde grenswaarde. Het leidde tot een rechtszaak – de film Dark Waters (2019) gaat daarover – waarna een speciale commissie een flink gezondheidsrapport op tafel legde. De wetenschappers troffen vaker nierkanker, teelbalkanker, een laag geboortegewicht en een verhoogd cholesterol aan onder de bewoners van het stadje. ‘Het zijn extreme doses. Daardoor weten we nu wel meer over wat de effecten van pfas kunnen zijn’, zegt Bil.

Welke effecten lagere doses hebben, is nog een punt van discussie. De epidemioloog en hoogleraar Kyle Steenland van Emory University zat in de commissie die onderzoek deed naar het DuPont-incident. Hij werkte vorig jaar aan de kankerinschattingen rond pfas bij de IARC-commissie van de Wereldgezondheidsorganisatie. Sluitend bewijs ontbreekt voor hoe kankerverwekkend pfas zou kunnen zijn, vertelt Steenland in een videogesprek, want dat komt vooral uit proefdieren. Bij mensen is het verband moeilijker te onderzoeken: daarvoor moeten wetenschappers honderdduizenden mensen jarenlang volgen. ‘We verwachten volgend jaar pas de uitkomst van dat soort onderzoek’, zegt Steenland. ‘Dan kunnen we met meer zekerheid zeggen wat het risico op kanker is.’

Toxicoloog van den Berg denkt dat het risico in Nederland meevalt. ‘Een verschrikkelijk veel hogere kans op kanker verwacht ik niet’, zegt hij. ‘Er is wel een link met wat er in de nieren gebeurt, maar dat lijkt alleen voor extreem hoge doses te gelden.’ Daarnaast gaat het om relatief zeldzame kankersoorten, zegt hij. Jaarlijks krijgt ongeveer een op de tienduizend mensen de diagnose nierkanker, volgens cijfers van kankercentrum IKNL. Zelfs als een pfas-lekkage het risico op kanker pakweg verdubbelt – er zijn aanwijzingen dat dat bij hoge doses zoals in Amerika het geval kan zijn geweest – zou dat neerkomen op twee op de tienduizend diagnoses. Maar omdat zulke omstandigheden uitzonderlijk zijn, zal het volgens Van den Berg in de praktijk om veel kleinere effecten gaan.

Voor een beter zicht op gezondheidseffecten zou het goed zijn als er straks meer dan de ene grenswaarde geldt, zegt RIVM-onderzoeker Joke Herremans. ‘Er zijn veel meer soorten pfas. Voor 23 andere soorten hebben we een methode ontwikkeld om andere grenswaarden te bepalen, op basis van hoe toxisch ze zijn. Zo voorkom je dat je de gezondheidseffecten onderschat.’ De optelsom van al die stoffen is daarbij ook belangrijk, voegt Bil toe: als je er meerdere binnenkrijgt, moet je eigenlijk het effect van het mengsel bepalen. Met zo’n mengselbeoordeling is de Wereldgezondheidsorganisatie trouwens al bezig.

Risico-inschattingen

Bij al dit soort risico-inschattingen speelt nog een probleem: niemand weet precies wat de doorsnee Nederlander dagelijks aan pfas binnenkrijgt. De RIVM-berekening die laat zien dat Nederlanders boven de grenswaarde komen, is alléén gebaseerd op wat we via eten en drinken binnenkrijgen. ‘Daarmee heb je per definitie een onderschatting’, zegt Herremans.

Daarbij geldt dat pfas voorlopig nog wel even rondgaat in lucht, water en grond, voegt milieuchemicus Jonker toe. ‘Als de wereld vandaag stopt met pfas maken, zijn we dan van die shit af? Nee. We zitten nog honderden jaren of langer met het spul opgescheept.’ Er is, in milieukundejargon, nog veel environmental stock: een flinke voorraad chemische verontreiniging.

De al bestaande vervuiling kan ook weer op nieuwe manieren mensen bereiken. Zo schuift er nog steeds pfas door de Nederlandse bodem. Dat zakt steeds dieper naar beneden totdat het uiteindelijk ook ons grondwater bereikt, verwacht RIVM-onderzoeker Arjen Wintersen: wéér een bron van verontreiniging erbij.

De EU probeert pfas terug te dringen met een breed verbod, dat wel. Al mogen bedrijven uitzonderingen aanvragen voor pfas in maatschappelijk noodzakelijke producten, zoals medische apparaten.

Wat echt nodig is, vindt Sicco Brandsma, milieuchemicus van de Vrije Universiteit, is meten hoeveel pfas Nederlanders in hun bloed en urine hebben zitten. Nu zijn zulke blootstellingsgetallen nog incidenteel en vaak gebaseerd op een inschatting. Zo ontdekte Brandsma min of meer per ongeluk pfas bij Chemours in Dordrecht toen hij daar in 2016 rondliep voor andere metingen. ‘We waren toch bezig, dus ik wilde gewoon even zien wat we nog meer konden vinden. Nou, op drie kilometer van die fabriek troffen we nog steeds pfas aan. Toen vroegen we ons af of het wel verstandig was dat mensen uit hun moestuintjes zouden eten.’

Het frustreert Brandsma dat de overheid pas daarná een onderzoek begon. ‘Nadat wij erover waren begonnen, duurde het zes of zeven jaar voordat het officiële advies kwam om echt niet uit de moestuin te eten. En hetzelfde zie je nu met de eieren. Iedereen wist in België allang dat er pfas zat in de hobbykipeieren rond chemiebedrijf 3M vlak bij Antwerpen. En hier is dat geen probleem, totdat iemand een keer gaat kijken.’

Stap in de goede richting

Donderdag bracht de Gezondheidsraad een nieuw onderzoeksadvies uit, dat volgens Brandsma een stap in de goede richting is. De raad stelt voor dat het RIVM de beschikking krijgt over geld en mankracht om bij ten minste 1.500 Nederlandse vrijwilligers structureel te meten hoeveel chemische stoffen ze in hun bloed en urine dragen – ook bestrijdingsmiddelen, bijvoorbeeld. Door zulke metingen zou eerder aan het licht komen of mensen te veel chemische stoffen binnenkrijgen. Zonder te verwijzen naar een specifieke casus, schrijft de raad dat op die manier ‘blinde vlekken’, ‘onrust’ en trage reacties op incidenten beter te voorkomen zijn.

Verwacht bij zo’n biomonitoringsonderzoek naar chemische stoffen nou ook weer niet dat er grote alarmbellen zullen afgaan, zeggen de experts. Het is bijvoorbeeld niet zo dat een deelnemer aan zo’n onderzoek te horen krijgt of hij of zij ziek is door stoffen zoals pfas, zegt Herremans – daarvoor zijn de effecten gewoon te subtiel en zegt een bloedmeting te weinig. ‘Maar wat je wel kunt doen, is door de tijd volgen of er van bepaalde stoffen meer bijkomen of dat ze juist afnemen. Dat zou al waardevol zijn.’