Viktor Orbán maakt van Hongarije een rechtspopulistische proeftuin

Laat de symboliek maar over aan de Hongaarse premier Viktor Orbán. De foto die Geert Wilders vrijdag op X plaatste na zijn toespraak voor de ultraconservatieve Conservative Political Action Conference (Cpac) vertelt in het kort het verhaal van Orbáns positie: hij heeft de touwtjes heel stevig in handen. Zowel in binnen- als buitenland.

Op de foto zijn Orbán en Wilders samen te zien. Ze kijken letterlijk neer op het Hongaarse parlement aan de andere kant van de Donau – een indrukwekkend monument dat stamt uit de tijd dat Hongarije nog deel uitmaakte van het Habsburgse rijk.

Wilders was vrijdag de hoofdgast op Orbáns feestelijke evenement waar radicaal- en extreemrechtse politici samenkwamen om de strijd aan te binden met ‘het liberale Westen’. Orbán zei daar in zijn openingsspeech het volgende over: “Laten we onze wapenrusting aantrekken, het slagveld betreden en de electorale strijd aanbinden”, refererend aan de Europese verkiezingen in juni.

Hoofdgasten krijgen een speciale behandeling van Orbán. Ze worden uitgenodigd in zijn residentie Karmelita: een voormalig theater en klooster, gelegen naast het toeristische kasteeldistrict. Ook dat is geen toeval. Het oorspronkelijke kantoor van de premier bevond zich midden in het parlement. Die plek deugt niet, vindt Orbán. Niet zuiver. Een premier hoort meer op afstand te staan van de mensen die hem moeten controleren. Een opvallende uitspraak van een man die democratische instituties geheel naar zijn hand zet en zich niets aantrekt van controlerende parlementariërs.

“Slim”, zegt politicoloog Zsolt Enyedi van de Central European University (CEU). Een universiteit die onder druk van Orbán gedwongen moest uitwijken naar Wenen. Het is Orbán ten voeten uit, zegt Enyedi. De premier weet hoe hij staatsrechtelijke argumenten moet inzetten om iets voor elkaar te krijgen. Want uiteindelijk is de verhuizing wel degelijk een symbolische zet geweest, zegt de politicoloog. Orbán voelt zich comfortabel op de heuvel in het chiquere gedeelte van Boedapest, Boeda genaamd. “Hij kijkt uit over de stad en wil zijn gasten dat graag laten zien.”

Paternalistisch populisme

De Hongaarse politicoloog bedacht zelfs een term voor het gedrag van Orbán: paternalistisch populisme. Orbán is geen echte populist, zegt Enyedi. Hij luistert niet enkel naar het volk. “Orbán zegt: niet alle mensen zijn goed en niet alle elites zijn fout. Mensen hebben échte leiders nodig. Het volk moet onderwezen worden. Regeren vanaf de heuvel reflecteert deze mentaliteit.”

In veertien jaar tijd heeft Viktor Orbán van Hongarije een conservatieve, rechtspopulistische proeftuin gemaakt. Hij heeft de media in zijn greep, net als de rechterlijke macht. Politici die hem willen uitdagen tijdens verkiezingen, hebben amper geld om oppositie te voeren. En tegenstanders krijgen weinig ruimte. Enyedi: “Orbán zegt dat hij een vrijheidsstrijder is, maar dat staat haaks op zijn handelen.”

Toch slaat zijn ideologie nog altijd aan, hoewel zijn regering de afgelopen tijd last heeft van schandalen, waarover later meer. Orbán speelt slim in op bepaalde angsten en sentimenten die leven onder de Hongaren: nationalisme, xenofobie, veranderingen die raken aan de globalisering. Bijvoorbeeld het breed gedragen gevoel dat Hongarije na de Eerste Wereldoorlog is achtergesteld.

Orbán geeft dat sentiment handen en voeten. Zijn machtsbasis is in de afgelopen veertien jaar flink gegroeid. Hij zet de democratische instituties naar zijn hand, en legt ook een intellectuele basis voor zijn gedachtegoed. De aan Fidesz gelieerde denktanks zitten verspreid door heel Boedapest en hij organiseerde vorige week voor de derde keer Cpac – de uit Amerika overgewaaide Conservative Political Action Conference. Naast Wilders was de Georgische premier Irakli Kobakhidze daar aanwezig, net als de extreemrechtse Tom Van Grieken van het Vlaams Belang en de voormalige Sloveense premier Janez Jansa.

Ultraconservatieve alliantie

Het doel van Cpac is volgens Enyedi een brug slaan tussen de illiberale intellectuelen en internationale politici. Hoewel de komst van het aantal hooggeplaatste radicaalrechtse politici tegenviel – de Italiaanse premier Giorgia Meloni en de Franse politica Marine Le Pen waren niet aanwezig – denkt Orbán vooral aan de lange termijn: hij bouwt zijn ultraconservatieve alliantie ieder jaar iets verder uit. “Boedapest overleeft als conservatief eiland in een progressieve, liberale oceaan”, zo verwoordt Orbán het. “Een ‘eiland van verschil’ dat het onweer in Brussel en de orkaan in Washington trotseert. Het overleeft, bloeit en triomfeert. Keer op keer.”

In die uitspraak kan Boros Bánk Levente zich vinden. Hij is verbonden aan denktank Nézopont en vertelt zijn verhaal op een terras vlak naast het evenementencomplex waar de Cpac-conferentie plaatsvindt. Journalisten van gevestigde media zijn op het congres niet welkom.

Levente – zijn witte mouwen opgestroopt, formulerend in perfect Engels – is voor de derde keer aanwezig op Cpac. Zijn denktank is bevriend met de organisator van het congres: het centrum van fundamentele rechten. De directeur Miklos Szánthó van dat instituut opende de conferentie op donderdag met de volgende woorden: “We zullen het liberale monster verslaan. Wij zijn de wokebusters, we dewoken de samenleving.”

Levente maakt er geen geheim van dat zijn denktank betaald wordt door de partij van Orbán: Fidesz. Hij wijst om zich heen en benadrukt hoe de regering-Orbán dit chiquere deel van de stad de afgelopen jaren heeft gerenoveerd. Het nationale danstheater, gelegen naast het conferentieoord, is daar een voorbeeld van: een modern architectonisch gebouw met een ruime hal. Hongarije, zegt Levente, kwam van ver. Het communistische verleden zit het land nog altijd in de weg en dat benadrukt de expert regelmatig. “Als je de grens oversteekt met Oostenrijk, zie je het verschil in welvaart. Nog steeds.”

Orbán heeft voor economische voorspoed gezorgd, zegt Levente. Hij kwam net na de economische crisis in 2010 aan de macht en had destijds de economische wind mee. Hij bond de strijd aan met de werkloosheid en dat werkte tot op zekere hoogte goed. Want veel Hongaren werken, hoewel het vaak om laaggeschoold werk gaat. De investeringen in onderwijs blijven achter.

Wat het blijvende succes van Orbán verklaart? Hij houdt zich staande, ook al wordt hij tegengewerkt, zegt Levente. Net als andere illiberale intellectuelen op Cpac legt de plaatsvervangend directeur de schuld bij liberale leiders. Zij hebben de afgelopen jaren een te comfortabele positie verworven, vindt hij. “Daarom is de boodschap van Orbán zo interessant”, zegt Levente. “Hij zegt dat soevereine staten in Europa best met elkaar kunnen samenwerken, maar we moeten af van de supranationale Europese Unie of de Verenigde Staten.”

Financiële crisis

Dat comfortabele leiderschap is volgens Levente al ontstaan net na de Tweede Wereldoorlog. “Toen werd de economische ontwikkeling aangejaagd, de EU gepromoot. Mensen kregen het beter. Dat ging lang goed, tot aan 2008. De eerste crisis, de financiële, was een feit. Toen, in 2015, volgde de migratiecrisis. Orbán was de eerste politicus die iets deed tegen de komst van al die illegale migranten. Later volgde corona en de oorlog in Oekraïne.” Overigens spreekt Levente stelselmatig over illegale migranten; het woord ‘vluchtelingen’ neemt hij niet in de mond.

Levente pakt zijn telefoon erbij om zijn punt te maken. Hij laat een opiniepeiling zien waarin een staatje is opgenomen met alle crises die hij noemt. “De Europeanen die werden ondervraagd voor deze peiling, vinden allemaal dat de EU niet juist heeft gehandeld in reactie op deze crises, corona uitgezonderd.” Wat hij wil zeggen: mensen zijn niet meer tevreden, maar de huidige politieke leiders willen dat niet zien.

Dat verklaart volgens Levente de opkomst van politici als Orbán, Trump en Wilders. Conservatieve leiders, zegt hij, want de labels die sommige media erop plakken – radicaal- of extreemrechts – neemt hij niet in de mond. “Conservatieve leiders die dezelfde traditionele gezinswaarden delen, net als de joods-christelijke cultuur en het anti-migratiestandpunt.” Orbán, zegt Levente, heeft als een van de eersten het zaadje geplant. “Daar kunnen anderen, zoals Wilders, een voorbeeld aan nemen.”

Waarom? Hij denkt even na en vervolgt: “Hongarije telt slechts 10 miljoen inwoners, we zijn economisch niet relevant, we zijn een klein land in het midden van Europa. Toch praat iedereen over Orbán.”

Het is de kern van zijn verhaal: na veertien jaar aan de macht zit Orbán nog heel stevig in het zadel. Knap, zegt Levente, want hij ondervindt vanuit alle hoeken tegenwind: vanuit Brussel, vanuit de ‘linkse media’ (“ik weet eigenlijk niet voor wat voor krant u werkt?”) en vanuit de Europese instanties. “Het is een wonder dat een politicus dat overleeft en zich succesvol daartegen verzet.”

Autocratische stijl

Dat Orbán de macht ook te danken heeft aan zijn autocratische stijl van leidinggeven, bestrijdt Levente. Hij verbaast zich over de afspraken die de formerende partijen in Nederland maakten over de rechtsstaat, over onafhankelijke media, en de rechtspraak. “Gelooft u in onafhankelijke media?”, vraagt hij retorisch. “Die bestaan niet. Ieder medium steunt een bepaalde partij of reflecteert een ideologie.” Over rechtbanken is Levente minder uitgesproken: “In Hongarije zijn ze onafhankelijk. Ze oordelen regelmatig tegen zittende politici.”

Maar cultureel gezien, zegt Levente, bepalen rechters wel degelijk hoe je je leven moet leiden. “Het is de kern van het liberalisme: mensen moeten volgens bepaalde standaarden hun leven leiden. Er wordt hun verteld wat normaal is, zelfs als deze mensen dat niet normaal vinden. Het is een ideologische dictatuur. Sommige rechters volgen deze liberale manier van denken als ze oordelen over abortus of klimaatverandering.”

De retoriek van Levente is het samenvattende verhaal van Cpac. Het congres is gebouwd rondom een gezamenlijke vijand: het liberalisme met zijn vrijzinnige denkbeelden. Ook Wilders speelde tijdens het congres in op dat sentiment. Hij liet de instanties in Brussel links liggen, maar zette vol in op het andere gemeenschappelijke thema: anti-migratie. Hij beweert dat Europa in de toekomst moet rekenen op veel meer migranten uit Afrika vanwege de bevolkingsgroei op dat continent. Waar hij die aanname op baseert, is onduidelijk. “De liberale leiders zien migratie als een verrijking van de samenleving. Maar kijk om je heen: er zijn no-gozones waar onze vrouwen en dochters niet veilig zijn.”

Inspelen op angst. Orbán profiteert ervan, net als Geert Wilders en alle andere rechtspopulisten tijdens het congres. Ze zijn het allemaal met elkaar eens, alsof er geen verschillen bestaan tussen de ultraconservatieven. Dat klopt niet, zegt politicoloog Enyedi. “Maar daar praten de rechtspopulisten liefst niet over.” Zo is Wilders volgens Enyedi minder homofoob dan Orbán en is er grote verdeeldheid over Rusland. Populistische leiders uit Polen verzetten zich fel tegen Poetin, terwijl Orbán de banden niet wil verbreken. Tijdens Cpac wordt het onderwerp vermeden.

Geslaagd extreemrechts feestje

Zo kijkt Orbán terug op een geslaagd extreemrechts feestje, waar werd uitgezien naar de Europese verkiezingen. De rechtspopulisten hopen op winst. Orbáns Fidesz zal in eigen land hoogstwaarschijnlijk weer een overwinning behalen, hoewel de regering onlangs te maken kreeg met een schandaal. Een minister uit Orbáns kabinet verleende een veroordeelde pedofiel gratie. Het kwam op een zeer ongelukkig moment, omdat de regering net een anti-lhbti-campagne was gestart waarin homo’s werden beticht van pedofilie.

“Maar Orbán heeft zo’n comfortabele positie. Als hij 10 procent verliest, wint hij nog altijd flink”, zegt Enyedi. Of hij zijn machtsbasis kan uitbreiden naar Europa, moet blijken. “Voor hem is het een enorme teleurstelling dat Wilders geen premier wordt”, zegt de politicoloog. “Hij is een belangrijke bondgenoot en het zou Orbán comfort geven in Brussel.”

Het is een hobbeltje. In Hongarije laat Orbán zich door niets en niemand tegenhouden. Zijn machtsbasis wordt ieder jaar weer een stukje sterker. De heuvel waar zijn residentie staat symboliseert dat meer dan ooit. Die wordt ontsierd door hekken en bouwkranen, bedoeld om de macht te situeren op één plek. Orbáns regering wil dat het ministerie van defensie en financiën een plek krijgen naast het kantoor van de premier. Kosten: een half miljard dollar. Er kwam kritiek van experts, vanwege de hoge uitgaven en de onnodige verhuizing. Maar daar laat Orbán zich niet door tegenhouden.

Lees ook:

Orbán rolt op zijn radicaal-rechtse feestje de loper uit voor Wilders

Geert Wilders is de hoofdgast op het ultraconservatieve Cpac-congres in Boedapest. Een paradepaardje van de Hongaarse premier Orbán, waar gelijkgestemden praten over ‘het beschermen van de grenzen’, ‘zero-gender’ en ‘de overwinning van de soevereine natiestaat’.