De paardenbloem wil eindelijk erkenning: ‘Het wordt tijd voor bewustwording’
Het is tijd voor een herwaardering van de paardenbloem, vindt Karst Meijer. Zondag is op zijn initiatief de Dag van de Paardenbloem en binnenkort publiceert hij de eerste Veldgids Paardenbloemen.
“Het stiefkindje van de Nederlandse flora moet nu maar eens volwassen worden.” Karst Meijer heeft het over de paardenbloem. Iedereen kent de alomtegenwoordige gele bloem, tegelijk weten we er volgens Meijer veel te weinig van. Menig tuinier vervloekt de paardenbloem die met zijn grote rozetten de strakke orde van geschoren gazonnetjes verstoort, maar de taraxacum-familie is volgens taraxacoloog (‘paardenbloemendeskundige’) Meijer een essentiële schakel in de keten van biodiversiteit.
Omdat er steeds meer soorten dreigen te verdwijnen, is het de hoogste tijd voor een grondige herwaardering, vindt Meijer. Vandaar dat hij vijf jaar geleden het initiatief heeft genomen voor de Dag van de Paardenbloem. Deze dag wordt al een aantal jaar gehouden, dit jaar op zondag 28 april, wanneer de paardenbloemen met hun bloei op hun hoogtepunt zijn. De dag wordt niet alleen in Nederland, maar ook in Duitsland, Oostenrijk, België en het Verenigd Koninkrijk gevierd.
Schatkamer voor de botanist
Het epicentrum van de paardenbloemendag in Nederland is het Herbarium Frisicum in het Friese Wolvega. In een oud schooltje aan – hoe kan het anders – de Schoolstraat in Wolvega zullen dan lezingen worden gehouden, naast de tentoonstelling en de excursies die er worden georganiseerd.
Het onooglijke gebouwtje herbergt een ware schatkamer voor de botanist. Karst Meijer begon hier ooit zijn botanische verzameling en bouwde het Herbarium Frisicum uit tot het grootste particuliere herbarium van Nederland. Het omvat inmiddels meer dan 150.000 geconserveerde planten en bloemen.
In de gang staan boekenkasten vol met botanische titels. De volledige reeks Natuurlyke Historie van Linnaeus in leer gebonden naast tal van andere oude boeken, geschonken door de Wageningen Universiteit, die vanwege ruimtegebrek van dubbele exemplaren af wilde. Datzelfde gebrek aan ruimte maakte dat de Radboud Universiteit een grote collectie herbaria aan Meijer schonk.
Drager van biodiversiteit
Ook de Koninklijke Nederlandse Botanische Vereniging schonk een deel van de collectie aan het Herbarium Frisicum, omdat Naturalis – waar de collectie eerst was ondergebracht – geen plek meer had. Op brede planken langs de wanden liggen de mappen met materiaal opgestapeld. Dankzij de geschonken herbaria tal van gedroogde bloemen en planten, maar vooral veel paardenbloemen en bramen, want die genieten de grote voorkeur van Meijer.
“Het streven is om met de Dag van de Paardenbloem een gele bewustwordingsgolf over de hele wereld te laten gaan”, zegt Meijer, “want het moet maar eens afgelopen zijn met het veroordelen van de paardenbloem. Ze zijn dragers van biodiversiteit, een belangrijk onderdeel van onze flora.”
Voor weidevogels is de paardenbloem essentieel, legt Meijer uit. “Weidevogels zijn afhankelijk van de paardenbloemen. Als hun kuikens net uit het ei komen, willen ze eten. Juist in die periode bloeien de paardenbloemen. Hommels en insecten komen dan uit hun winterslaap, zijn hongerig en moeten ergens nectar en eiwitten vandaan halen: bij de paardenbloemen.
“Kuikens eten duizenden insecten per dag. We weten uit onderzoek dat op de paardenbloem de meeste insectensoorten voorkomen. Maar in de huidige weilanden moeten die kuikens lang zoeken om hun kostje bij elkaar te scharrelen. Daardoor moeten ze veel meer gaan lopen in het open veld, waardoor ze kwetsbaarder zijn voor predatoren.”
Heel Friesland kleurde geel van de paardenbloemen
Het moderne maaibeleid en het vele raaigras waarmee weiden zijn ingezaaid, helpen de paardenbloem niet. Het werkt verschraling in de hand. Meijer weet zich te herinneren dat in zijn jeugdjaren heel Friesland in het voorjaar geel kleurde van de paardenbloemen. “Als we met mijn ouders door Friesland reden, waren er overal vogels en insecten, het gonsde ervan. Kwam je ’s avonds terug, dan was de auto geel van het stuifmeel. Als je nu Friesland ingaat, is het helemaal groen. Je vindt bijna geen paardenbloemen meer.”
Maar juist dit eenvoudige plantje, vaak bestempeld als onkruid, is een van de soorten die ons kunnen helpen bij alle zaken die we tekortkomen, vindt Meijer. Niet alleen op gebied van biodiversiteit, maar ook in de geneeskunde. “De paardenbloem bevat allerlei heilzame stoffen. Je kunt de paardenbloem goed eten, je kunt er thee van trekken. Sommige soorten zijn echte stikstofvreters. Boeren die hun land aflopen om alle paardenbloemen eruit te steken, zijn heel contraproductief bezig. Dat zouden ze beter niet kunnen doen.”
De paardenbloem is zelfs een alternatieve bron van natuurrubber. Bandenproducent Continental heeft in 2019 een fietsband Urban Taraxagum op de markt gebracht. Het Nederlandse Lion Flex, een joint venture met plantenonderzoekbedrijf Keygene uit Wageningen, staat in de startblokken om paardenbloemenrubber commercieel te gaan exploiteren.
Vele verschillende soorten
Meijer is ’s lands grootste voorvechter van de paardenbloem. Hij werkt gestaag aan de inventarisatie, het registreren en vastleggen van de vele verschillende soorten paardenbloemen. Voorlopige kroon op dat werk is de Veldgids Paardenbloemen. De Veldgids zou eigenlijk op de Dag van de Paardenbloem verschijnen, maar de productie heeft vertraging opgelopen.
Naast de Dag van de Paardenbloem moet ook de Veldgids bijdragen aan een breder besef van het belang van de paardenbloem. “We moeten anders naar de paardenbloem gaan kijken. We raken zoveel schakels kwijt in de ecologische keten. En de paardenbloem vervult daarin een heel belangrijke rol. Dat wordt zwaar onderschat.”
De Veldgids is de eerste publicatie met een uitgebreid overzicht van alle 250 tot nu toe bekende soorten en variëteiten van de paardenbloem in Nederland. Het boek biedt een indeling in secties en allerlei determinatiesleutels, zodat liefhebbers de verschillende soorten kunnen vaststellen aan de hand van kenmerken als bloemstijlen, bladstelen, omwindsels, kleur en beharing.
Vogelbroedgebied
“Onder de bloem zit een krans, de kelkbladeren”, legt Meijer uit. “In de taraxacologie – de paardenbloemkunde – noemen we dat een omwindsel. Als het omwindsel naar beneden hangt, heb je te maken met een algemene soort. Naarmate dat omwindsel zich van hangend meer gaat oprichten en aansluit bij de bloem, ga je van algemeen naar heel zeldzaam.” Op zijn website www.taraxacumnederland.nl heeft hij de determinatiesleutels al gepubliceerd, zodat de echte liefhebbers ermee aan de slag kunnen.
Hoewel er al veel soorten zijn verdwenen, hoopt Meijer dat met de Veldgids in de hand er meer soorten paardenbloemen gevonden kunnen worden. Naar schatting kan dat aantal oplopen tot boven de duizend soorten. Daar zitten uiterst zeldzame tussen, zoals sommige van de moeraspaardenbloemen. “Dat is een sectie die op uitsterven staat. Van de Gelderse moeraspaardenbloem weet ik ongeveer waar die zou kunnen voorkomen – de oude polder Arkemheen bij Nijkerk – maar het is een vogelbroedgebied en ik krijg geen toestemming om dat gebied in te gaan.”
Aseksuele planten
Dat de Veldgids vertraging heeft opgelopen is geen ramp, vind Meijer; het geeft hem nog net even tijd om naar Zuid-Limburg te gaan om voor de gids een foto te maken van een paardenbloem die alleen daar voorkomt. Want de paardenbloem kent grote regionale verschillen. Er zijn veel gebieden met een heel eigen paardenbloemenflora, met een beperkt verspreidingsgebied.
Dat heeft alles te maken met zijn bijzondere manier van voortplanting. De meeste paardenbloemen zijn ‘aseksueel’ en planten zich ‘apomictisch’ voort; ze zijn niet afhankelijk van andere bestuivers en kunnen zaad vormen zonder bevruchting. Daardoor zijn in de loop der tijd talloze regionale varianten ontstaan. “Als je me een blinddoek voordoet en me ergens in Nederland neerzet”, zegt Meijer, “zie ik aan de paardenbloem waar ik ben”.
Karst Meijer en Erik van den Ham
Paardenbloemen, veldgids voor Nederland en Vlaanderen
Uitgever Noordboek; € 29,90 (verschijnt in juli)
Lees ook:
Het natuurdagboek van Koos Dijksterhuis: 15.000 paardenbloemen, komt dat zien!
Het Herbarium Frisicum bestaat veertig jaar en opent vanwege dit feestelijke feit de deuren. In een voormalige school in Wolvega bestiert botanicus en hovenier Karst Meijer dit particuliere herbarium.