Daar waar de nuance dood is, is de opkomst van bullshit niet te stoppen
Tim ’S Jongers is een Belgische politicoloog en publicist. Hij is directeur van de Wiardi Beckman Stichting, wetenschappelijk bureau voor de sociaaldemocratie in Den Haag. Zijn column verschijnt vierwekelijks en gaat deze keer over het gebrek aan nuance in het publieke debat.
Dat tussen wit en zwart vijftig tinten grijs zitten, zou een democratische volkswijsheid mogen heten. Al wordt deze ten tijde van verkiezingen traditiegetrouw aan de kant gezet. Bij een mediageniek politiek spel behoren klaarblijkelijk rechtlijnig tegenover elkaar geplaatste tegenstanders. De arena en het publiek vragen daarom. En dat publiek kan het best worden bediend met een gevecht waarin zelfverklaarde waarheden in de vorm van heldere standpunten hét wapen zijn om de ander van de electorale kaart te vegen.
Dat helderheid zich zelden tot de morsige complexiteit van het bestaan verhoudt, zou evengoed een democratische volkswijsheid mogen heten. Voor de ene is klimaatwaanzin het beleid om klimaatverandering tegen te gaan, voor de andere is dat de teloorgang van natuur en biodiversiteit. En tegenover zij die bergen vol goud en geluk beloven, staan zij die er een dystopisch economisch perspectief in zien. Problemen mogen relatief eenvoudig samen te vatten zijn in sprankelende oneliners, politieke oplossingen zijn dat haast nooit. Maar: als iedereen gelijk heeft, heeft niemand het.
Dat men ons tijdens verkiezingen anders doet geloven leidt logischerwijs tot brede maatschappelijke teleurstelling. Wit en zwart vormen nu eenmaal de ying en yang van ons gemeenschapsbestaan: beide zijn nodig om het land en daarmee de samenleving enigszins draaiende te houden. Zonder de democratische erkenning van vele tinten grijs, en dus de weerlegging van de zelfverklaarde waarheden, zijn stilstand en verharding de onvermijdelijke consequenties.
Pas echt verontrustend wordt het wanneer dit wankele evenwicht tussen heldere verkiezingsbeloften en complexe samenlevingsproblemen wordt ondergraven. Een tijdperk waar we middenin zitten. Door toedoen van sociale media en de naargeestige neiging van klassieke media om er aansluiting bij te vinden, zijn zij die het hardst en helderst hun zelfverklaarde waarheid weten te verkondigen degenen die de meeste aandacht vangen. Winnaars tegenover verliezers, ontkenners tegenover wetenschappers, utopisten tegenover dystopisten en de onderstroom tegenover de nuchterheid. Zo verdwijnt de nuance ook uit de publieke arena. Buikgevoel boven complexe ratio.
Daar waar de nuance dood is, is de opkomst van bullshit niet te stoppen. De idee dat de waarheid wellicht ergens in het midden ligt wordt vervangen door de overtuiging dat de waarheid irrelevant is. Filosoof Harry G. Frankfurt werkte dit in 1986 al mooi uit in diens essay On Bullshit. Wie bullshit verkoopt, is iemand die er geen bal om geeft dat zijn of haar statement enige realiteitszin bevat. Zolang het doel gediend wordt, is het feitengehalte van de claim totale bijzaak. En als het bullshitstatement via X zijn weg vindt naar de reguliere mediakanalen is dat pure winst.
Bekijk op Instagram wat filmpjes van klimaatontkenners, antivaxers, zelfverklaarde vitaminegoeroes, body-fit boys, omvolkingsdenkers of andersoortige complotmarginalen en je begrijpt onmiddellijk de nefaste impact van bullshit in overdrive. Gezien sociale media niet uitblinken in context, vormen ze een lucratieve bullshitput zonder bodem. Het verdienmodel zit hem dan niet in politieke stemmen, wel in euro’s, crypto’s of op zijn minst een duizelingwekkend aantal likes. Dat de democratie, de samenleving en zelfs onze gezondheid daardoor verregaand beschadigd kunnen worden, boeit voor geen meter.
De weg uit de bullshit lijkt me vele malen ingewikkelder dan de weg ernaartoe. Sterker nog, ben je een ware bullshitexcellentie die van het bullshitten een handelsmerk heeft gemaakt, dan zou je zomaar andermaal president van de Verenigde Staten kunnen worden. En hoe weerleg je zelfverklaarde waarheden in de vorm van heldere standpunten in een mediawerkelijkheid die amper ruimte biedt voor nuance en dus net vraagt om heldere standpunten? Eerlijk: ik zou het ook niet zo een-twee-drie weten.
Wat ik wel weet, is dat politiek, media en samenleving door bullshit in een onhoudbare wurggreep worden gehouden. Toegegeven, misschien vraagt ook deze stelling om enige nuance. Dat die wurggreep een democratisch gevaar is, valt evenwel niet te betwisten. Want een politiek en samenleving zonder nuance vormen een politiek en samenleving zonder de haakjes om bij elkaar in te haken. Dan wordt het eigen gelijk naast dominant ook een geloof. En die scheiding tussen kerk en staat is er niet voor niets, hè.
Lees ook
Geselecteerd door de redactie
