Kunstenaar eert de moederkoek: Farah Widmer maakt fascinerende placenta’s van keramiek

Wie ooit is bevallen, zal dit misschien herkennen: Lig je in een oxytocineroes met je pasgeboren baby in je armen bij te komen van wat je net is overkomen, komt de verloskundige naar je toe om je een bekkenschaal te tonen waarin een afschrikwekkend lillend, bloederig stuk vlees ligt: kijk, de nageboorte, oftewel: de placenta. Ik herinner me hoe ik mijn blik geschrokken afwendde.

Meestal wordt de placenta weggegooid na de bevalling, maar er zijn ook ouders die vanuit bijgeloof of traditie de moederkoek begraven onder een boom in de tuin. Er zijn vrouwen die de moederkoek opeten, omdat die veel ijzer en vitamines zou bevatten die de moeder helpen om aan te sterken na de bevalling.

Maar een placenta kan ook een bron van inspiratie zijn. Toen kunstenaar Farah Widmer na het overlijden van haar moeder, met wie ze een hechte band had, op Instagram een foto van een moederkoek voorbij zag komen, was ze ontroerd. Ze had nog nooit een placenta gezien en vond de vorm bijzonder: de ‘moederkant’ ziet er heel anders uit dan de kant van de foetus, waaraan de navelstreng is verbonden. Ook werd Widmer getroffen door het poreuze karakter van het orgaan, en het liminale – de overgangsfase tussen twee leefwerelden.

Moederkant

Hoewel ze eerder vooral figuratief werk op doek maakte, wist ze al snel dat ze een placenta wilde namaken van klei. Aangezien Widmer geen kennis had van keramiek, volgde ze een cursus in een buurtcentrum in Amstelveen en experimenteerde ze met verschillende soorten klei, glazuren en oventemperaturen (die weer van invloed zijn op de chemische reactie van de glazuren). Het leverde een bonte verzameling keramische objecten op.

Midden in de ruimte ligt op de grond een enorme blauw-rode moederkoek met een doorsnede van ongeveer een meter. De ‘moederkant’, die een ongelijkmatige vlezige structuur heeft, komt in dit werk tot uitdrukking doordat de grillige vorm is verdeeld in ‘kamers’, die als puzzelstukken samen de moederkoek vormen.

Die ‘moederkant’, die het meest is vertegenwoordigd op de tentoonstelling, doet het meest abstract aan. Hij roept associaties op met andere organen, zoals darmen of hersenen, maar ook met edelstenen of juwelen. Widmer heeft haar placenta’s namelijk prachtig geglazuurd in bloedrood, oftewel koperrood, wat een van de moeilijkste glazuren is om te maken. Andere objecten zijn zwart met goud dooraderd, blauw en wit.

De verbeelding van de ‘foetuskant’ kennen we misschien van afbeeldingen in een biologieboek: een bloedrood orgaan waar een navelstreng uitstulpt. De glanzende, organische vormen van Widmers sculpturen schrikken niet af, maar oefenen een enorme tactiele aantrekkingskracht uit.

Tactiele aantrekkingskracht

In een workshop van verloskundige Nikki Oosterveen – Touching and understanding the placenta – mogen deelnemers na tentoonstellingsbezoek aan een echte placenta voelen. Dat zal ook voor Widmer een nieuwe ervaring zijn. Zij heeft vooralsnog alleen online afbeeldingen en medische wasmodellen gezien.

Widmers placenta’s hangen aan de muur, liggen op de grond of staan op sokkels, zodat je ze vanuit allerlei perspectieven kunt bekijken. De afmetingen variëren van klein en handzaam, tot de menselijke maat en buitenproportioneel, alsof ze van alle mogelijke zoogdieren afkomstig zouden kunnen zijn. Wie te midden van dit landschap van placenta’s door zijn oogharen kijkt, waant zich in een rotslandschap.

Achter in de ruimte staan drie opengewerkte baarmoeders in de vorm van grote kruiken. Daarin oogt de moederkoek nog vitaler: het bloed dat door de placenta en navelstreng stroomt, maakt hem voller dan na de geboorte.

Een van de baarmoeders die in scherpe, geometrische lijnen is opengesneden, herinnert aan oude medische prenten. De uitsnede heeft iets gewelddadigs. Kennis over het zwangere vrouwenlichaam werd in het verleden vaak met weinig mededogen voor moeder en foetus vergaard, zoals Trudy Dehue in haar geschiedenis van de kennis van zwangerschap schetst (Ei, foetus, baby, 2023). Tegenwoordig zou zoiets als onethisch worden beschouwd.

Medisch perspectief

Het medisch perspectief komt ook aan bod in de tentoonstelling. Zowel in de informatieve zaalteksten van gynaecoloog Michelle van Broekhuizen, die onderzoek doet naar de placenta, als in educatieve programma’s om de tentoonstelling heen. Van Broekhuizen wijst er bijvoorbeeld op dat de placenta het enige orgaan is dat nooit wordt afgestoten door het afweersysteem.

Midden in de tentoonstellingsruimte hangt een persoonlijk en associatief gedicht van Widmer (your/mother gave you away//you/in a desert, as a child, with a driver (…)), dat vooral de persoonlijke verbondenheid van de kunstenaar met het onderwerp uitdrukt. De placenta is als object op zich al poëtisch genoeg. Niet alleen omdat het moeder en kind zowel verbindt als scheidt. De tragiek van het orgaan – als je daarvan kunt spreken – is dat de geboorte van de baby ook de ‘dood’ betekent van het orgaan dat haar tot ontwikkeling heeft laten komen.

Door dit vrouwelijke orgaan in de spotlights te zetten, dwingt Widmer je om te kijken naar een object dat in eerste instantie misschien afstoot. (Feministische) kunstenaars als Louise Bourgeois en Rebecca Louise Law gingen Widmer al voor door kunst over de baarmoeder te maken en daarmee bestaansrecht voor ‘het vrouwelijke’ op te eisen, maar voor de moederkoek is weinig aandacht geweest. Widmers verzameling maakt je bewust van de kwetsbare relatie tussen moeder en kind, leven en dood, maar toch ook zeer overtuigend van de schoonheid van de moederkoek.