Bellingcat-oprichter Eliot Higgins wil niet dat zijn puberdochter foto’s online zet: ‘De risico’s zijn reëel’

Eliot Higgins blijft er bij zijn 12-jarige dochter op hameren: plaats geen foto’s van jezelf op sociale media. En voorkom ook dat je op beelden staat die vriendinnen online zetten. Hij geeft daar een grimmige reden bij. ‘Ik vertel haar dat ze anders riskeert te eindigen in een deepfake-pornovideo’, zegt hij.

De 45-jarige Brit, die woont in Leicester, kan het weten. Hij is de oprichter van Bellingcat, het onderzoekscollectief met ‘leunstoeldetectives’ dat dagelijks digitale beelden verifieert en de afgelopen jaren op basis van openbare bronnen – filmpjes op YouTube, afbeeldingen op Google Earth, foto’s op Instagram – spectaculaire onthullingen deed. Die gingen onder meer over de verantwoordelijken voor het neerhalen van de MH17 in 2014, en over de vergiftiging van de Russische dubbelspion Sergej Skripal in 2018 en de Russische oppositiepoliticus Aleksej Navalny in 2020.

‘Geheime dienst voor gewone mensen’

Naar de toedracht van de recente dood van Navalny in een strafkolonie deed de groep, door Higgins in zijn boek Wij zijn Bellingcat omschreven als ‘een geheime dienst voor gewone mensen’, nog geen onderzoek. Christo Grozev, die namens Bellingcat samen met Navalny een foptelefoontje pleegde waarin een chemicus van de veiligheidsdienst FSB pardoes bekende een van de gifmengers te zijn, werkt inmiddels voor The Insider en Der Spiegel.

Bij Bellingcat werken nu grofweg veertig mensen. Zo’n vijftien doen dat vanuit Amsterdam, waar het hoofdkantoor staat.

De Volkskrant spreekt Higgins over de risico’s van kunstmatige intelligentie in de statige Trêveszaal van het stadhuis van Nijmegen. Higgins is hier om de Vrede van Nijmegen Penning in ontvangst te nemen voor zijn ‘vernieuwende bijdrage aan vrede en mensenrechten’. Tot de eerdere zes laureaten behoren de Franse politicus Jacques Delors (1925-2023), in 2010, en de Italiaanse schrijver Umberto Eco (1932-2016), in 2012.

Higgins, die twee weken geleden ook al een Four Freedom Award ontving in Middelburg, beseft dat het verzoek aan zijn dochter onredelijk is. ‘Het is zorgwekkend als vrouwen dit soort voorzorgsmaatregelen moeten nemen vanwege het gedrag van mannen.’ Onlangs gaf hij een lezing op Eton, de Britse jongenskostschool. ‘Wees geen creep, vertelde ik daar. Maar achteraf durfde de vrouwelijke docent naar aanleiding van mijn verhaal niet met haar leerlingen op de foto.’

Geen onverstandig besluit, vindt Higgins. ‘De risico’s zijn reëel. Het maken van een deepfake vereist alleen een foto en een app.’ Higgins heeft niet het idee dat beleidsmakers enig idee hebben hoe groot dit probleem gaat worden. ‘De zangeres Taylor Swift is hier al slachtoffer van geweest, maar ik vermoed dat het pas op de politieke agenda komt als er iets vreselijks gebeurt, als iemand hierom zelfmoord pleegt.’

Verschil tussen echt en nep

In het recente verleden was het nog tamelijk eenvoudig vast te stellen als video’s door kunstmatige intelligentie waren gegenereerd. ‘Ze zagen er vaak dromerig en vreemd vervormd uit’, zegt Higgins. Maar de technologie schrijdt voort. OpenAI, het bedrijf achter ChatGPT, heeft net software – die nog niet voor het publiek beschikbaar is – ontwikkeld waarmee video’s er ‘fotorealistisch’ uit komen te zien.

De vraag is of nep altijd van echt te onderscheiden zal zijn. Clubs als Bellingcat zullen daartoe in staat blijven, vermoedt Higgins. ‘Neem de Eiffeltoren. Dat gebouw heeft zo’n kenmerkende structuur. Kunstmatige intelligentie zal nooit in staat zijn om die perfect na te bootsen. En wij kijken naar de kleinste details.’

Maar zo’n analyse kost tijd – en in de tussentijd kan het kwaad al geschied zijn. ‘Ik wil natuurlijk niemand op ideeën brengen, maar stel: je brengt met een netwerk aan nepaccounts op sociale media een realistische video naar buiten waarop een Boeing neerstort op een afgelegen plaats – mensen kunnen de crash niet direct ontkennen. Als je nou vooraf op Boeing short bent gegaan (hebt gespeculeerd op een koersval, red.), kun je daar best wat geld mee verdienen. Je hebt maar een uurtje nodig om chaos te veroorzaken.’

Vooral op X een probleem

Het verspreiden van nepnieuws is door kunstmatige intelligentie veel eenvoudiger geworden. ‘Het is een absolute nachtmerrie’, zegt Higgins. ‘Neem de oorlog tussen Israël en Gaza. We zien meer en meer accounts op sociale media die nepbeelden verspreiden in de hoop op zo veel mogelijk ophef.’ Vooral op X (voorheen Twitter) is dit een probleem geworden, zegt Higgins, ook omdat veel gezaghebbende media hun verificatievinkje zijn kwijtgeraakt door het beleid van de nieuwe eigenaar Elon Musk, en kwaadwillenden er tegen betaling juist eentje hebben kunnen krijgen.

Higgins vreest niet dat mensen door nepnieuws ineens een radicaal ander wereldbeeld zullen krijgen. ‘Als ik iemand door kunstmatige intelligentie gegenereerd nepnieuws zie delen’, zegt Higgins, ‘komt dat vaak omdat dat hun denkbeelden versterkt.’

Wat volgens Higgins wél op de loer ligt, is massale onverschilligheid. ‘Ik merk het ook bij mezelf. Ik zag een redelijk statisch shot waarin Donald Trump recht in de camera allerlei dwaze dingen zei. Ik dacht: ik weet dat Donald Trump ook in het echt dwaze dingen zegt, maar hoe weet ik nu of dit een door kunstmatige intelligentie genereerde video is, of niet? Dat zou betekenen dat ik moet beginnen aan een heel proces, waarbij ik onder meer de originele bron van de video moet vaststellen. Maar de meeste mensen hebben helemaal geen zin in dat gedoe.’