‘Democratie een westerse uitvinding? Dat is een koloniale mythe’

Volgens het algemene idee begon de democratie in de oudheid, in Athene. Vervolgens verfijnden de westerse Verlichtingsdenkers Locke en Montesquieu het denken over democratie en toen kregen we de Tweede Kamer. Dat is in grote stappen, en heel overzichtelijk, de geschiedenis van de democratie, zegt politiek filosoof Erno Eskens. In de Maand van de Filosofie, met als thema chaos, gooit hij die vermeende helderheid graag overhoop. “Democratie is géén westerse uitvinding.”

Op het democratische gehalte van Athene valt veel af te dingen, al was het maar omdat vrouwen niets te vertellen hadden, en zij waren toch de helft van het volk, de demos. Maar Eskens heeft meer bedenkingen tegen klassiek Griekenland als de bakermat van de democratie. “Er waren daarvoor al democratische staten in India. De Griekse historicus Diodorus meldt dat mannen daar al eeuwen eerder bijeenkwamen in een soort parlementen, die men nu gana’s noemt.”

Dus de democratie is in Azië, in India, uitgevonden?

“Het is zinloos om van een uitvinding op één plaats te spreken. Democratie is geen uitvinding. Het is eerder iets dat vanzelf ontstaat in groepen mensen die egalitair denken.”

Dan moet het op tal van plekken zijn ontstaan.

“Dat is ook zo. Kijk naar Tlaxcala, een stad die twaalfduizend jaar geleden in Mexico opkwam. Als de Spanjaarden daar eeuwen later aankomen, treffen ze een stad met een soort van gemeenteraad aan. Als je er zitting in wilde nemen, moest je je eerst onderwerpen aan publieke vernedering, zodat je niet vergat een dienaar van het volk te zijn.

En kijk naar de eeuwenoude volkeren van zuidelijk Afrika. In de 19de eeuw plakte men de term ubuntu op hun filosofie. Daarin staat niet het individu, maar de groep centraal. Men streefde naar consensus; tijdens een vergadering luisterde iedereen naar jou als je de ‘praatstok’ had. Dat zijn elementen die echt bij een democratie horen, denk ik.”

Van wat een democratie eigenlijk is, bestaat geen heldere definitie, zegt Eskens. “Je kunt aan volksvertegenwoordiging denken, aan stemrecht en aan de bescherming van minderheden. Maar een volwaardige democratie, met alles erop en eraan, tref je nergens. Ook bij ons niet, al was het maar omdat armen hier niet kunnen procederen, en omdat dieren, die toch overduidelijk belangen hebben, geen enkele representatie hebben in het bestuur.”

Terug naar de hele wereld. De antropoloog David Graeber schreef over democratie op het eiland Madagaskar.

“Ja, ook daar kwam de democratie op. Daar woonden de Zana-Malata. Iedereen had bij hen evenveel te zeggen. Zij schaften – lang voordat wij dat deden – de slavernij af en gaven vrouwen inspraak. Volgens Graeber inspireerden zij de Verlichtingsdenkers in de Franse salons. Hij wijst trouwens ook op de invloed van indianen op de westerse democratie.”

Indianen? Die benaming is toch taboe?

“Niet meer, want zo duiden deze volkeren zichzelf inmiddels aan. De eerste kolonisatoren beschreven de indianen als ‘naturellen’, alsof ze in een oertoestand leefden. De ontdekkingsreiziger Amerigo Vespucci schreef in 1503 dat iedereen met iedereen copuleerde.

Zijdelings meldt hij ook dat ze ‘zonder koning of heerser’ leefden – ‘iedere man is zijn eigen meester’. Dat zette mensen in Europa aan het denken. Klaarblijkelijk was dat mogelijk: een bestuur zonder koning. Het bestond bij de indianen, een volk dat overigens, net als wij, zuchtte onder Spaanse en andere overheersing.”

Wat was de invloed van de indianen op de westerse democratie?

“Benjamin Franklin en Thomas Jefferson bestudeerden de politieke systemen van de indianen. Franklin nodigde de Haudenosaunee, bij ons bekend als de Iroquois, uit op het Albany Congress van 1754, waar het idee van een Amerikaanse confederatie werd gelanceerd. De Haudenosaunee kenden waarschijnlijk al sinds 1451 een confederatie van vijf, later zes, stammen.

Hun confederatie was bedoeld om sterker te staan tegenover vijanden. Met interne aangelegenheden van de stammen mocht de confederatie zich niet bemoeien. Het symbool van die indianenfederatie – samengebonden pijlen – vind je nog altijd in het Amerikaanse wapen. In 1988 heeft de Amerikaanse senaat de invloed van de indianen op de democratievorming officieel erkend.”

Dat betreft de Verenigde Staten. Hadden ze ook invloed aan deze kant van de Atlantische Oceaan?

“Zeker. Kijk bijvoorbeeld naar het werk van Franciscus van den Enden, de leermeester van Spinoza. Hij verslond alle reisverslagen uit de nieuwe wereld en vond dat de indianen hun tijd vooruit waren. Ze kenden geen monarchie, hadden een directe democratie, waren solidair met elkaar, deden niet aan bijgeloof, waren minder preuts en kenden al het recht om te scheiden. Bij de indianen trof Van den Enden ‘een ruigen Schets van een Atheenze Populare Regeringh’, maar dan beter dan de Atheense democratie zelf. Die Grieken waren namelijk door en door corrupt, de indianen niet.

Van den Enden wilde niet dat de koloniale machten de indianendemocratie omver zouden werpen. Hij schreef een voorstel voor de inrichting van Nieuw-Nederland, de kolonie rond New York, met erkenning van de indianen als volwaardige burgers.”

Waarom vindt u het zo belangrijk dat er niet één in het Westen ontstane democratie is?

“Omdat het gewoon niet klopt. Het is een koloniale mythe. Egalitaire samenlevingen met inspraak, platte overlegstructuren en representatie bestonden op tal van plaatsen. Daarom vind ik de westerse borstklopperij over democratie ongepast, alsof alleen wij al dit moois hebben bedacht. Wij brachten als kolonialen misschien bepaalde opvattingen over de democratie naar Amerika, maar de indianen brachten ook democratie naar ons.”

Aandacht voor niet-westerse bronnen van de democratie vormt een welkome correctie op het gangbare denken, zegt Eskens. “Het wordt er niet overzichtelijker van, maar wel rijker. Bovendien denk ik dat het belangrijk is om een brede blik te houden. Onze liberale democratie is individualistisch, die kan wel wat van de solidariteit en het groepsdenken van ubuntu gebruiken.”

Lees ook:

Ilja Leonard Pfeijffer beschreef de kwetsbaarheid van de democratie en waarschuwt: ‘De situatie is ernstig’

Met de PVV als grootste partij is Nederland onmiskenbaar afgegleden naar een ochlocratie: een dictatuur van de massa, zegt Ilja Leonard Pfeijffer.