Waarom we steevast vinden dat het met ons beter gaat dan met de rest

Een hardnekkig fenomeen in het serieuzere opinie-onderzoek is de optimismekloof. Een positief oordeel over de eigen situatie gaat vaak hand in hand met pessimisme over de samenleving als geheel. ‘Met mij gaat het goed, met ons gaat het slecht’, noemen ze het bij het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP), naar een befaamde uitspraak van hun oud-directeur Paul Schnabel.

Die ogenschijnlijke tegenstelling kwam ook weer naar voren in de nieuwste editie van het Continu Onderzoek Burgerperspectieven dat het SCP donderdag publiceerde. Voor onderzoeker Josje den Ridder was het aanleiding om nu eens goed in dit fenomeen te duiken.

Was dit een paradox die nu eindelijk eens opgelost moest worden?

“Sinds het SCP dit fenomeen twintig jaar geleden opmerkelijk noemde, is het een eigen leven gaan leiden. Het keerde steeds terug en we zijn er heel veel naar gevraagd. Dat wakkerde ook wel een persoonlijke interesse aan. We wilden een keer uitzoeken wat hier nou eigenlijk aan de hand is.”

Jullie hebben veel doorgevraagd waarop mensen hun oordeel baseren. Wat kwam daaruit?

“Mensen gebruiken niet dezelfde criteria als ze een oordeel vormen over hun eigen situatie, als wanneer ze dat over de samenleving doen. Voor de eigen situatie gaat het om factoren als gezondheid, sociale relaties, de eigen financiën. Concrete criteria die dichtbij liggen. Als ze over het land denken, gaat het om abstracte criteria: de economie, de politiek, actuele maatschappelijke thema’s. Zaken die niet per se betrekking hebben op het eigen leven. Dus het ligt voor de hand dat daar een andere beoordeling uitkomt.”

Maar waarom is die beoordeling voor zo’n grote groep mensen steevast positiever voor het eigen leven?

“Het eigen leven overzien we zelf, maar voor een oordeel over de maatschappij speelt informatie die we uit de media krijgen een grote rol. Die schrijven vooral over wat afwijkt van de norm, en zeker in een land waar een sterke norm heerst dat alles goed moet verlopen, betekent dat heel vaak negatief nieuws. Dat is logisch, maar het geeft mensen de indruk dat het niet gaat zoals het zou moeten.

“Daarbovenop komt een psychologisch mechanisme. Mensen zijn geneigd, uit puur zelfbehoud, hun situatie positief af te schilderen. Daarom zeggen we als standaardantwoord ‘goed’ als mensen vragen hoe het gaat. De sociale norm is bovendien dat je eigen leven maakbaar is. Zeggen dat het niet goed gaat, voelt dan als erkennen van falen. Je geeft je eigen leven niet gauw een laag cijfer.

“Voor een oordeel over de maatschappij werkt het juist omgekeerd. Als je zegt dat het goed gaat, kun je al gauw het verwijt krijgen dat je de ogen sluit voor de echte problemen. En het is sociaal geaccepteerd om een laag cijfer te geven. Het geldt zelfs als teken van betrokkenheid.”

Zeggen die twee oordelen nog wel iets over elkaar?

“Ze hangen maar zwak samen, maar ze hebben wel degelijk met elkaar te maken. Mensen betrekken óók hun persoonlijke ervaringen in beide oordelen. Het is niet zo dat als de kranten maar vol zouden staan met positief nieuws, het oordeel over de maatschappij vanzelf positiever wordt.”

Gaan jullie met deze uitkomst in de hand nu de enquêtes anders doen?

“Nee. Ik zou ook niet zeggen dat die optimismekloof een vertekend signaal is. De zorgen zijn reëel. Deze onderzoeksresultaten helpen om de antwoorden die we krijgen te interpreteren. Als je iemand vraagt hoe het gaat, wat betekent dan het antwoord dat je krijgt? Dat geldt in een enquête, maar net zo goed in de persoonlijke omgang. Je moet doorvragen om het antwoord goed te kunnen interpreteren.”

Lees ook:

De pessimisten zijn weer in de meerderheid, waar zijn alle optimisten?

De mening van de Nederlander wordt steeds somberder. Milieu en klimaat spelen daarin een grote rol, stelt het SCP.

Dé cijferman van Nederland: ‘We blijven er maar op vooruitgaan’

Nederlanders denken dat het slecht gaat met het land, en dat is zonde en onzin, vindt CBS-hoofdeconoom Peter Hein van Mulligen.