Ervaringsdeskundige helpt jongeren: ‘In de jeugdzorg voelde ik me niet gezien, hier wel’

Aan een lange tafel in een Haags buurtcentrum schilt de 16-jarige Mathilde geconcentreerd een ananas. Haar blauwe ogen lichten op als Cécile (21) de open keuken inloopt, een innige omhelzing volgt. Gisteren zat Cécile nog in een ggz-kliniek, maar deze wekelijkse samenkomst van Steunpunt Avalon wil ze niet missen. Jongeren die worstelen met zichzelf komen hier elke donderdagavond samen om te koken, te eten en te praten over wat hen bezighoudt.

Acht jongeren zijn er. Een meisje kruidt de bloemkool, een ander bakt roti-vellen aan. Op de hoek van de tafel houdt de 17-jarige Rania zich wat afzijdig. Ze vertelt met zachte stem dat ze kampt met een sociale angststoornis. ‘Hier komen helpt me heel erg.’

Dan komt Noa van Hagen (23) binnen, de oprichter en drijvende kracht van Steunpunt Avalon. ‘Wat goed dat je er weer bent, jij hebt vast veel meegemaakt’, zegt ze terwijl ze Cécile een knuffel geeft. Daarna maakt ze een praatje met Rania, met wie ze wat foto’s bekijkt op haar telefoon. ‘Is dat je vriendje?’

Van Hagen, die zelf als tiener uit huis is geplaatst en vervolgens op veertien verschillende zorgplekken verbleef, is een opvallende nieuwe stem in de jeugdzorg. Al doende ontwikkelt zij alternatieve manieren om jongeren met mentale problemen te ondersteunen. Dat is hard nodig, vindt ze, omdat jongeren te lang moeten wachten op hulp die vaak bovendien niet passend is.

Herstelweken

Twee jaar geleden begon Van Hagen met Steunpunt Avalon, waarvoor inmiddels ruim honderd jongeren tussen de 15 en 25 jaar oud zijn aangemeld. Sinds een jaar komen zij behalve in Den Haag ook samen op een locatie in Roermond, in juli opent Avalon haar derde samenkomstplek in Rotterdam. Ook kunnen de jongeren meegaan met groepsreizen, ‘herstelweken’ genoemd. Of ze spreken via een groepsapp af om bijvoorbeeld samen te gaan surfen bij een Haagse surfschool, een van de lokale ondernemers die Avalon ondersteunen. Avalon draait op donaties en op subsidie van de Europese Unie.

De jeugdzorg ligt onder vuur. Dat de situatie urgent is, bleek vorige maand uit een ontluisterende publicatie van ervaringsdeskundige Jason Bhugwandass over de ervaringen van jongeren op de zwaarste afdelingen van de gesloten jeugdzorg. Meer dan 20 uur per dag zaten de vaak al suïcidale minderjarigen er opgesloten en met extra trauma’s kwamen ze eruit. Na de ophef gaan deze Zikos-afdelingen nu sluiten.

‘Ik heb ontzettend veel geld gekost en de jeugdzorg heeft me niet verder geholpen’, zegt Noa van Hagen. ‘Hoe had dit geld beter besteed kunnen worden, is de vraag die ik sindsdien stel.’

Eigenlijk wilde Van Hagen niets meer met de jeugdzorg te maken hebben. Maar toen ze zo’n vier jaar geleden op een conferentie over haar ervaringen vertelde, raakte ze daar in gesprek en voor ze het wist was ze adviseur bij een grote jeugdzorgorganisatie en de Inspectie.

‘Zo zag ik de rode draad in wat fout gaat’, zegt ze. ‘In de gesloten jeugdzorg ervaren de jongeren geen perspectief. ‘Ze hebben niets zinvols te doen en ze krijgen nauwelijks behandeling.’

De hervorming van de jeugdzorg tot voor jongeren heilzamere vormen gaat moeizaam. Van Hagen bedacht waar ze zelf destijds behoefte aan had: ‘Niet aan een ziekmakende instelling met witte muren, maar aan een prettige plek waar je daadwerkelijk kunt herstellen. En aan competente en betrokken hulpverleners die de juiste kennis hebben en vanuit hun hart werken, een goede analyse kunnen maken van je problemen en perspectief kunnen bieden met een doeltreffende behandeling.’

Franse Ardennen

Daarom organiseert ze sinds vorig jaar, in samenwerking met onder anderen jeugdpsychiater Ivo Aben, de zogenoemde herstelweken. De combinatie van fysiek uitdagende activiteiten en dagelijkse groepssessies moet de deelnemende jongeren een duw in de goede richting geven. Vorig jaar oktober verbleven voor het eerst negen jongeren van Avalon in een kasteel in de Franse Ardennen. Deze meivakantie gaan er zo’n vijftien jongeren mee. In juni gaat Avalon een lang weekend naar Kijkduin met een korter programma, net als vorig jaar.

Met zo’n reis zijn niet alle problemen opgelost, zegt Van Hagen. ‘Maar in een week kun je vaak wel een ingang vinden bij een jongere waarmee die verder kan. Vanwege de onderlinge herkenning durven de deelnemers elkaar in vertrouwen te nemen. Of ze spreken elkaar aan op hun gedrag.’

Mathilde en Cécile hebben elkaar vorig jaar leren kennen tijdens het Kijkduin-weekend. Mathilde kwam net uit de gesloten psychiatrie, na een periode waarin ze stemmen hoorde. ‘Mijn moeder heeft me van de instelling direct naar Kijkduin gereden’, vertelt ze. ‘Cécile en ik kwamen als eersten aan en het klikte meteen. Het strandweekend heeft me geholpen weer blijer te worden.’

‘Daar voelde ik dat ik er niet alleen voor sta, ik heb echt vrienden gemaakt’, zegt Cécile. ‘Daarom ben ik nu ook van Den Bosch naar Den Haag gekomen.’

‘In de jeugdzorg voelde ik me niet als een persoon behandeld’, zegt een andere jongere bij Avalon. De sfeer bij het steunpunt beschrijft zij als ‘een warm bad’. Het samenzijn met leeftijdsgenoten ‘bij wie je je niet anders hoeft voor te doen dan je je voelt’, geeft ze kracht in hun strijd tegen mentale problemen.

‘Het geeft me hoop als ik hier andere jongeren uit hun moeilijke situatie zie komen’, zegt Roger (17), terwijl hij deze donderdagavond bij Avalon de afwasmachine uitruimt. Roger, lang en met een bedachtzame oogopslag, is het vriendje van Mathilde. Ze leerden elkaar vorig jaar kennen toen ze in de gesloten psychiatrie op dezelfde afdeling zaten. ‘Ik ging er fucked up in en kwam er wel wat stabieler uit.’ Nu heeft Roger baat bij de bijeenkomsten bij Avalon. ‘Psychologen vertellen me wat ze leren uit boeken, hier praten mensen vanuit hun eigen ervaring.’

‘De inbreng van ervaringsdeskundigen in de jeugdzorg is heel waardevol’, zegt lector residentiële jeugdzorg Peer van der Helm, eveneens bijzonder hoogleraar onderwijs en zorg aan de Universiteit van Amsterdam. ‘Vanuit de wetenschap zeggen wij al veel langer dat de jeugdzorg minder dwang moet gebruiken. Maar de boodschap komt beter aan als personen die dit hebben ervaren aan de bel trekken.’

Bewezen is bovendien dat ervaringsdeskundigen hoop kunnen geven aan jongeren die nog in de put zitten. Daarom kan een initiatief zoals Steunpunt Avalon volgens hem helpen. ‘Het herstellen van het gewone leven is een bewezen werkzame strategie om je leven weer op de rit te krijgen. Bij Avalon helpen lotgenoten elkaar op weg.’

Maar het is spannend om mentaal instabiele jongeren op sleeptouw te nemen. Annet (23) was vorig jaar met de Ardennenreis mee. De avond voor vertrek belandde ze op de crisisdienst vanwege een suïcidepoging. Vanaf daar appte Annet naar Van Hagen: ‘Ik weet niet of ik mee kan.’ Na een nachtelijk gesprek met de psychiater van de crisisdienst durfde Van Hagen het toch aan om Annet mee te nemen.

‘Al in de auto op weg naar Frankrijk begon ik me beter te voelen, door het begrip dat mijn reisgenoten toonden’, vertelt Annet aan de telefoon. ‘Als ik me soms terugtrok op mijn kamer, kwam er iemand op de deur kloppen.’

Risicomijdende jeudzorg

Deze aanpak vergt lef. De huidige jeugdzorg is huiverig voor risico’s en sluit suïcidale jongeren vaak op. Om die geslotenheid te doorbreken werkt Van Hagen nauw samen met jeugdpsychiater Aben. Aben: ‘Zij zegt: wat gaat een gesloten opname helpen? Kunnen we niet kijken wat het kind echt nodig heeft?’

Van Hagen vindt dat de huidige zorg is doorgeslagen in het mijden van risico’s. ‘Het kan uitdagend zijn, maar ik wil me niet laten stoppen door angst.’

‘Wij zien dat als je een jongere perspectief biedt, zijn suïcidaliteit kan opklaren’, bevestigt Aben. ‘Het kan dus anders.’ Hij beseft dat als er wat misgaat, men zal zeggen: Er was toch een psychiater bij? ‘Dan kan ik niets anders zeggen dan dat ik alles heb gedaan om de kansen van deze jongere te vergroten.’

Ook jeugdzorgdeskundige Van der Helm vindt dat de jeugdzorg af moet van het opsluiten van jongeren vanwege het risico op suïcide. ‘Dwang is op lange termijn niet het veiligst, omdat ze zo niet leren om met hun gevoelens om te gaan.’

Al eerder is geprobeerd met reizen jongeren met problemen vooruit te helpen. De effectiviteit daarvan is nauwelijks bewezen. Volgens Van der Helm gaat het niet om de reizen op zich, maar om de geboden vrijheid, waarin jongeren leren met hun eigen impulsen om te gaan.

Het is ook voor ons een leerproces, zegt Van Hagen. Het lange weekend in Kijkduin vorig jaar was wat chaotisch. Behalve Mathilde die net uit een gesloten instelling kwam, waren er onder meer twee verslaafde jongeren mee en een meisje dat duidelijk liet weten dat ze liever dood wilde zijn. ‘Dan moet je voortdurend alert zijn, en ook de jongeren hadden oog voor elkaar.’

Roti-maaltijd

De werkwijze van Avalon blijft niet onopgemerkt. Regelmatig krijgt Van Hagen via Linkedin verzoeken van hulpverleners die zich bij haar team willen aansluiten. Ook krijgt zij steeds vaker vragen vanuit de reguliere zorg om mee te denken over jongeren met wie ze zich geen raad meer weten.

Terug naar Den Haag, waar de jongeren van Avalon genieten van een roti-maaltijd. Daarna praten ze, zoals elke week, in een kring over waarmee ze worstelen. Een jongen vertelt over het stemmetje in zijn hoofd dat hem voortdurend afkraakt. De meeste anderen herkennen dat, maar Mathilde niet. ‘Ik had psychotische stemmen in mijn hoofd, dat is iets anders.’

Een jongen vertelt dat hij is teruggevallen in zijn verslaving. ‘Wie kan hij de komende week bellen als hij het moeilijk heeft?’, vraagt Van Hagen aan de groep. Drie jongeren steken meteen hun hand op.

Om privacyredenen zijn de namen van de jongeren aangepast.