Arnhem koopt schuld af van vijftig gezinnen – ‘Helemaal goed zeg, schulden geven zó veel stress’

In een van de armste buurten van Nederland staat, tussen de negen en twaalf verdiepingen hoge flats, een kleurrijke SRV-wagen in de zon. De Blauwe Tomaat staat erop, een particulier initiatief om groente en fruit betaalbaar te maken voor alle Arnhemmers.

Gespreksonderwerp nummer één deze dinsdag bij de uitgestalde conference peren, zoete aardappelen en aubergines: dat de gemeente van vijftig gezinnen in deze buurt Immerloo II de schulden gaat opkopen met een opkoopfonds. Zodat de bewoners een zorgeloze, nieuwe start kunnen maken op weg naar een betere, schuldenvrije toekomst: bijvoorbeeld met een opleiding of werk. Daartoe krijgen de gezinnen gedurende twee jaar begeleiding.

‘Dat konden ze niet even een paar jaar eerder bedenken’, roept een vrouw lachend terwijl ze afrekent. De 37-jarige moeder van drie kinderen blijkt na acht jaar onder bewind bijna schuldenvrij.

Negatieve spiraal doorbreken

Een andere moeder, die uit schaamte ook niet met naam in de krant wil, is eveneens bijna van haar schulden af. Ze kwam als jonge dertiger vijf jaar geleden zwanger op straat terecht en raakte vervolgens onverzekerd diep in de schulden door hoge ziekenhuisrekeningen. Als ze voor het eerst hoort van de Arnhemse plannen, lichten haar ogen op. ‘Helemaal goed zeg; schulden geven zó veel stress.’

‘Ik hoop dat door onze aanpak een gesprek op gang komt: moeten we in Nederland niet anders met schulden omgaan?’, zegt de Arnhemse wethouder Mark Lauriks (PvdA, bestaanszekerheid). Het aantal huishoudens met problematische schulden is het afgelopen jaar verder gestegen tot zo’n 725 duizend. Door de huidige incassopraktijken lopen schulden snel op. Permanente geldzorgen brengen veel mensen steeds verder in het nauw. Maar een fractie van hen stapt naar de gemeentelijke schuldhulpverlening.

Deze negatieve spiraal wil Arnhem doorbreken met deze proef, die plaatsvindt binnen het Nationaal Programma Arnhem-Oost, een wijkverbeteringsprogramma naar voorbeeld van dat in Rotterdam-Zuid. Eind 2022 besloot de Arnhemse raad het experiment een kans te geven in de armste buurt van de stad – waar veel bewoners een laag inkomen hebben en kampen met gezondheidsproblemen of langdurige stress.

Wantrouwen naar overheid

Voor het twee jaar durende experiment Immerloo Schuldenvrij zijn tientallen gezinnen geselecteerd met langdurige schulden, die daarnaast ook bijvoorbeeld psychische problemen hebben. Gezinnen met kinderen gaan voor.

Voordat de gemeente het experiment dinsdag wereldkundig maakte, hebben hulpverleners de afgelopen weken al bij de eerste geselecteerde gezinnen aangebeld met de vraag of ze mee wilden doen. Die stonden niet meteen te juichen. Velen zeiden dat ze er nog even over wilden nadenken. ‘Aan de deur merken we hoe groot het wantrouwen is richting de overheid’, zegt Lauriks. ‘Ook zeggen sommige bewoners uit schaamte dat ze helemaal geen schulden hebben.’

De wethouder beklemtoont dat de twee jaar durende begeleiding van de gemeente niet verplicht is. ‘We willen er niets voor terug. Wel doen we een aanbod: we willen je overal mee helpen. Dat vinden sommige bewoners moeilijk te geloven.’

Bij de SRV-wagen van De Blauwe Tomaat snapt men dit wantrouwen wel. Iedereen die de weg van schuldsanering aflegde, weet minimaal één instantie te noemen die hun problemen niet minder, maar erger maakte. ‘Mijn bewindvoerder pakte niet door, daardoor heb ik drie keer meer rente betaald dan nodig’, zegt de moeder van drie.

Hogeschool volgt de vorderingen

De gemeente en het Rijk betalen de uitvoeringskosten. Lokale Arnhemse fondsen leggen ruim 4 ton euro bij elkaar voor het opkopen van de schulden en grote schuldeisers schelden een deel vrij. Onderzoekers van onder meer de Hogeschool Arnhem-Nijmegen gaan de vorderingen volgen: bijvoorbeeld of mensen als ze in één klap schuldenvrij worden gemaakt daarna beter hun leven op de rit krijgen.

Het is niet het eerste experiment waarbij schulden worden kwijtgescholden. ‘In Amstelveen is bijvoorbeeld de schuld van zo’n vijftien ggz-patiënten afgekocht. Maar dergelijke proeven werkten met kleinere aantallen en bovendien zijn de deelnemers daarna niet langdurig gevolgd voor de langetermijneffecten’, zegt Anna Custers, lector armoede interventies aan de Hogeschool van Amsterdam. Zij is enthousiast over het experiment, maar ziet ook dilemma’s. ‘Bij landelijke opschaling zou weerstand kunnen ontstaan. Schuldeisers kunnen vinden dat mensen zo te gemakkelijk van hun schulden afkomen en dan gaan denken: waarom zou ik nog mijn rekening betalen?’

Custers lijkt dat een onwaarschijnlijke reactie. ‘Gezien de omvang van de problematiek moeten we mensen met grote schulden tegemoetkomen’, zegt ze. ‘Zonder schone lei komen ze er niet uit.’

Na zonsondergang

Schuldenlector Nadja Jungmann noemt het een mooi experiment, ook omdat er volgens haar in Nederland nooit degelijk onderzoek is gedaan naar de oorzaken van problematische schulden. Het zou daarom kunnen, denkt ze, dat het niet lukt om de deelnemers permanent schuldenvrij te maken.

‘Misschien is hun inkomen te laag om te kunnen rondkomen. Of ze missen basisvaardigheden zoals kunnen lezen en schrijven, sommigen hebben wellicht een lichte verstandelijke beperking. Dan is er meer nodig. Maar als blijkt dat dit de deelnemers meer rust geeft, is het al een mooi eerste onderzoeksresultaat.’

In de zon is de sfeer tussen de flats van Immerloo II gemoedelijk. Maar de Koerdische Bighal Abdallah (42) weet dat het anders kan zijn na zonsondergang. Gek wordt ze van de jongeren die elkaar dan overtoepen met herrie uit hun opgevoerde tweewielers. En vorige week nog brandde tussen een van de flats een auto af, de zoveelste in korte tijd in Arnhem.

Wellicht, oppert iemand hoopvol, helpt het Arnhemse experiment een grotere groep in Immerloo II dan alleen de mensen die van hun schulden worden verlost. ‘Misschien is er dan ook minder reden om aan andermans spullen te komen.’