Je ziet het pas als je het doorhebt, zo luidt een aforisme van de meest legendarische voetballer uit het collectieve geheugen. Als dat ergens geldt, dan voor het bestuurlijke advies- en correctiewerk van de Raad van State. Elk voorjaar rapporteert dit Hoge College van Staat z’n highlights, als bestuursrechter en wetgevingsadviseur van de Staten-Generaal.
Als de kritische observaties over 2023 in de eerste maanden van 2024 bevestigd werden, dan was het dus raak. Dit gaat over nú. Zie bijvoorbeeld ‘Omar’, onlangs in NRC, die bij menige buitenlandse grens werd ondervraagd of teruggestuurd. Ooit door de staat onterecht aangemerkt als terrorismeverdachte slaagt hij er niet in zijn signalering (in 32 landen) te laten corrigeren. Hij doet nu een beroep op de rechter. In het jaarverslag leest dat zo: „Burgers moeten kennis kunnen nemen van de gegevens die de overheid van hen bewaart of gebruikt”. Onnodige en foutieve gegevens laten verwijderen, hoort daar ook bij.
De burger heeft sowieso greep nodig op de algoritmen, die voor handhaving, vergunningen, subsidie, heffingen en andere taken worden gebruikt. Er dreigt een ‘algocratie’ te ontstaan. De burger moet kunnen weten wanneer een overheidsbesluit op algoritmen is gebaseerd. En hoe daar informatie over kan worden gekregen. Een „recht op toegang en zinvol contact met overheid” als nieuw beginsel van behoorlijk bestuur, wordt voorgesteld. En een informatieplicht voor de overheid bij het gebruik van rekenmodellen. Op welke data zijn die gebaseerd en waar komen ze vandaan?
Onwillekeurig wijzen zulke suggesties ook op een zorgelijke achterstand in het onderhoud van de rechtsstaat. Daarover is de vicepresident, Thom de Graaf, vrij scherp. „De overheid loopt al langere tijd op haar tandvlees, wordt overvraagd en maakt mede daardoor fouten. Disfunctioneren van de rechtsstaat ligt op de loer.”
Het jaarlijkse overzicht van uitgelichte adviezen en uitspraken bevestigt dat. Meest opvallende advies, door het kabinet genegeerd: de spreidingswet. Dat was een draak van een politiek compromis, waar pas in de parlementaire behandeling rekening met de Raad van State werd gehouden. Meest problematische wet uit 2023: de inmiddels ingevoerde sterk verhoogde verkeersboetes. Niet evenredig, niet proportioneel, ‘niet valide’ was het oordeel. En mede bedacht om de verkeerde reden: het aanvullen van de begroting. Schadelijk dus, deze bestuurlijke wanprestatie, geleverd door Dilan Yesilgöz, minister van Justitie (VVD). Meest bijzondere rechterlijke uitspraak: asielzoekers mogen voortaan het hele jaar werken in plaats van 24 weken.
Een essentieel instituut dus, dit Hoge College van Staat. Dat overigens zelf als bestuursrechter ook in moeilijkheden is. En niet zo’n beetje. De achterstanden zijn zorgelijk, het zaaksaanbod blijft groeien, net als het aantal vacatures. Terwijl de Afdeling Rechtspraak de hoogste scheidsrechter is bij milieu, woningbouw, ruimtelijke ordening, migratie. Precies waar het politiek hevig knelt. Bij wijze van noodgreep krijgt dit jaar woningbouw voorrang. Althans, men probeert de achterstanden niet nog groter te laten worden. Het plan komt neer op het herverdelen van schaarse bestaande capaciteit en heeft dus maar beperkt effect. Het ‘disfunctioneren’ ligt dus ook in eigen huis op de loer. Hier kan meer gebeuren: meer mondeling uitspraak doen, vaker enkelvoudig ‘zitten’, tijdelijke capaciteit inhuren, bijstand van andere colleges vragen. Op langere termijn: zaken mogen selecteren ‘aan de poort’. Een moratorium op nieuwe wetgeving. De Raad van State mag niet óók nog vastlopen.