Toename van Russische verstoring Europese luchtvaart

Vluchten van Europese luchtvaartmaatschappijen worden boven de Oostzee, de Baltische landen en Polen veelvuldig gehinderd door signalen vanaf de grond. Deze zogenoemde jamming verstoort het GPS-signaal dat vliegtuigen ontvangen van satellieten, waardoor ze andere vliegtuigen en de luchtverkeersleiding niet kunnen laten weten waar ze precies zijn. Het gevaar is beperkt: vliegtuigen beschikken over een ander navigatiesyteem als GPS niet meer werkt. De stoorsignalen zijn zeer waarschijnlijk afkomstig uit de Russische exclave Kaliningrad, tussen Polen en Litouwen. Ze worden in het Westen beschouwd als een vorm van elektronische oorlogsvoering.

De Britse tabloid The Sun onderzocht in samenwerking met John Wiseman van website GPSJAM.org het aantal verstoringen in de periode augustus 2023 tot april 2024 voor deze regio. Voor deze acht maanden komen ze uit op 46.000 gestoorde vluchten. De Ierse budgetmaatschappij -Ryanair werd het vaakst getroffen, met ruim 2.300 incidenten. Ook de Hongaarse budgetmaatschappij Wizz Air had er veel mee te maken, met bijna 1.400 incidenten. Er is sprake van een sterke toename: van vijftig verstoringen per week begin vorig jaar naar 350 verstoringen in maart dit jaar.

De meting van het aantal verstoringen is indirect: website GPSJAM registreert de nauwkeurigheid van de navigatie van vliegtuigen aan de hand van de signalen die ze permanent versturen via ADS-B, het systeem om vluchten te volgen. Bij lage nauwkeurigheid is sprake van GPS-verstoring. Dat kan op twee manieren: jamming verstoort of blokkeert het signaal, spoofing zendt opzettelijk verkeerde informatie over de plaatsbepaling naar het vliegtuig. Jamming komt veel voor rond militaire bases. Beruchte regio’s zijn de Zwarte Zee, het oostelijke deel van de Middellandse Zee en nu dus de Oostzee en omringende landen. Mogelijk heeft dat laatste te maken met het recente NAVO-lidmaatschap van Zweden en Finland.

Een verstoring die het nieuws haalde betreft het regeringsvliegtuig waar de Britse defensieminister Grant Shapps op 13 maart mee terugvloog van Polen naar het VK. Het toestel vloog vlak langs Kaliningrad en had gedurende een half uur geen GPS. Een regeringswoordvoerder noemde het incident „niet ongewoon” in die omgeving.

Veiligheidsrisico

Luchtvaartorganisaties EASA en -IATA organiseerden eind januari een workshop over jamming en spoofing. EASA-directeur Luc Tytgat sprak toen over een „sterke toename van deze aanvallen” en een „veiligheidsrisico”.

KLM ziet volgens een woordvoerder een toename „op onze routes boven onder andere delen van het Midden-Oosten” en benadrukt dat piloten goed zijn voorbereid op mogelijke verstoringen en dat er dankzij alternatieve navigatie ook zonder GPS veilig kan worden gevlogen.

Volgens pilotenvakbond VNV komt jamming voor boven Siberië, Korea, het Midden-Oosten en Europa. Spoofing is volgens de piloten gevaarlijker dan jamming, omdat het minder opvalt: „Door spoofing kunnen de systemen aan boord nog de gehele resterende vlucht, ook tijdens de nadering, onjuiste signalen geven. Dat kan enorme verwarring geven en is een risico voor de vliegveiligheid”. De VNV pleit voor behoud van radiobakens aan de grond als alternatieve locatiebepaling.

De Russische jamming van Europese vluchten is niet bedoeld om een vliegtuig te laten crashen, schrijft Ruslandkenner Mark Galeotti in een maandag gepubliceerd artikel in het Britse blad The Spectator. Volgens hem moeten we het verschijnsel – „meer een ongemak dan iets anders” – zien als onderdeel van een brede strategie om Europese kiezers te beïnvloeden, net als desinformatie, intimidatie en hacking. Dat West-Europa al die ondermijnende tactieken apart probeert te bestrijden is volgens Galeotti achterhaald en verkeerd.