Job Cohen: Vrijheid is als zuurstof, je merkt pas hoe bijzonder het is als het verdwijnt

Als Job Cohen een schoolklas de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog uitlegt – wat hij met enige regelmaat doet –, vertelt hij over het ‘ongelooflijke geluk’ dat hij bestáát. De ouders van zijn vader werden vermoord in concentratiekamp Bergen-Belsen. De moeder van Cohen zat ondergedoken, werd verraden en wist tijdens het transport naar de Hollandsche Schouwburg in Amsterdam te ontsnappen.

Zij en haar man overleefden de oorlog en kregen na de bevrijding twee zonen, met Job als jongste. En die vertelt schoolkinderen tegenwoordig dat hij, ondanks de tragische familiegeschiedenis, een fantastisch leven heeft gehad.

Cohen is gastspreker van het initiatief ‘Na de oorlog’, een stichting die met persoonlijke verhalen antisemitisme en discriminatie onder de aandacht van leerlingen wil brengen. De oud-burgemeester van Amsterdam neemt de kinderen in gedachten mee naar Bergen-Belsen, zegt hij.

“Dan vertel ik over de vreselijke omstandigheden daar. Ik laat iedereen rechtop staan, voor een appèl. ‘Blijf doodstil staan’, zeg ik dan streng. Dan beweegt er altijd wel iemand en grijp ik in. ‘Stilstaan!’ En ik stuur, als metafoor, een paar blonde kinderen de klas uit. ‘Jullie mogen hier niet zijn.’ Huh? Hoezo? Zo probeer ik met een individueel verhaal iets ongrijpbaars – de moord op zes miljoen Joden – een beetje tastbaar te maken.

“Ik merk dat het indruk maakt. Er zitten natuurlijk een paar kinderen te gapen, maar er zijn ook altijd leerlingen die me na afloop bedanken. En een keer kwamen een paar meisjes naar me toe om te vragen: ‘Wat vindt u nou van de Palestijnen?’”

Bypassoperatie

Hij woont sinds een jaar of acht in Maarssen met zijn vrouw. In de luwte, maar wel in de buurt van ‘zijn’ stad. Cohen is inmiddels 76, en herstellende van een operatie. Ongeveer een half jaar geleden wandelden ze samen door het dorp, toen hij het benauwd kreeg en op een bankje moest uitrusten. Het voelde niet goed. “Ik moest van mijn vrouw naar de dokter. Die stuurde me direct door naar de cardioloog en voor ik het wist onderging ik een bypassoperatie. Het ging razendsnel.”

Inmiddels gaat het veel beter, zegt Cohen in zijn woonkamer in Maarssen. Het is stil in huis, buiten vieren vogels de lente. Achter de met boeken gevulde bank staan de foto’s van Cohens kleinkinderen. “Ik doe het nu wat rustiger aan”, zegt Cohen. Hij is nog voorzitter van de Raad van Toezicht van de NVVE, de Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde. “Passend bij de leeftijd, nietwaar?”

En hij spreekt filmpjes in voor het tv-programma 2 voor 12. Met een glimlach: “Twee keer een ochtend in het jaar, het is te overzien.” Met de actuele politiek bemoeit de PvdA’er zich nauwelijks meer. Hij vertelt dat hij het partijcongres, deze zaterdag in Apeldoorn, aan zich voorbij laat gaan.

Toch reageerde u positief toen we u benaderden voor een interview over de oorlog in Gaza en de spanningen in Nederland.

“Ja, als ik op de een of andere manier een bijdrage kan leveren om de boel een beetje bij elkaar te houden, dan vind ik dat belangrijk genoeg.”

Hoe doe je dat, de boel bij elkaar houden, in zo’n heftig en ingewikkeld conflict?

“Het is inderdaad ingewikkeld. Wat Hamas op 7 oktober vorig jaar heeft gedaan vind ik verschrikkelijk. Maar ik vind de reactie van de Israëlische regering ook verschrikkelijk. Voor beide kanten kun je begrip en onbegrip opbrengen. Bedenk je eens dat de Tweede Wereldoorlog tachtig jaar geleden was en nog steeds een enorme impact heeft. Wat nu in Israël en Gaza gebeurt zal ook nog heel lang nagalmen in de levens van al die mensen.

“Ik kan hier natuurlijk helemaal geen oplossing voor presenteren, hier vanuit deze schitterende omgeving. Maar wat we wel kunnen doen is met elkaar praten, óók als je het niet eens bent. Daarmee wordt de zaak meer in evenwicht gebracht, daar ben ik van overtuigd. Te pas en te onpas hamer ik op het verschil tussen debat en dialoog. In politieke debatten bestrijd je elkaar, je roept wat de ander allemaal fout doet, wat niet deugt en waarom jij gelijk hebt.

“In een dialoog gaat het er niet om te winnen, maar om samen verder te komen. Zonder nuance blijft alleen het smijten met grove woorden over. Dan weet je zeker dat het niet lukt. Ook de langste reis begint met de eerste stap. Dus ja: praat met elkaar. De ander horen, dat is het begin.”

Verbaast het toenemende antisemitisme u?

“Eigenlijk niet. Ik heb mij nog niet zo lang geleden gerealiseerd: antisemitisme gaat nooit voorbij. Kom op zeg, het bestaat al tweeduizend jaar. Dat de oorlog daar opnieuw een aanjager van is, hoe onterecht ik het ook vind, is daarom niet zo verrassend. Zo gaat dat. Omgekeerd wonen in Nederland ook veel mensen met een islamitische achtergrond die zich achtergesteld voelen. Waar ze vaak ook nog redenen voor hebben. Dat die zich aangesproken voelen door wat de Palestijnen overkomt, begrijp ik. Dus is dan mijn traditionele opvatting: jongens, praat met elkaar.”

Voelt u zich Joodser dan vóór 7 oktober?

“Nee, ik ben niet gelovig. Maar ik heet Cohen en ik heb twee Joodse ouders, dus ben ik Joods. Punt. Daarom zeg ik: antisemitisme, ik heb het ermee te doen, ook al vind ik het verwerpelijk. I deal with it.”

U was bij de opening van het Holocaustmuseum in Amsterdam, vorige maand. Wat kreeg u mee van de protesten?

“Wat mij opviel was dat er een hele groep Joden bij elkaar stond om bezwaar te maken tegen de komst van Herzog, de Israëlische president. Ik was het met hen eens en vond het heel goed dat ze dat deden. Zijn aanwezigheid en de ophef eromheen overschaduwden de opening, helaas.”

Dat de situatie in Gaza hier tot onrust leidt, is evident. De gemeente Amsterdam maakte vrijdag bekend dat de Dodenherdenking op de Dam, op 4 mei, gepaard gaat met strenge veiligheidsmaatregelen. De politie en de veiligheidsdiensten zullen op scherp staan.

Cohen weet wat het is: leiden door woelige tijden. Hij was burgemeester van de hoofdstad toen Theo van Gogh werd vermoord, begin november 2004. Het was de taak van Cohen om alle emoties in goede banen te leiden, wat uiteindelijk lukte. Er kwam een zogeheten ‘Draaiboek Vrede’ aan te pas, dat moest helpen om escalaties te voorkomen.

“Diezelfde insteek gebruikt de huidige burgemeester, Femke Halsema, nu om onrust en dreiging als gevolg van de oorlog in Gaza op tijd in te dammen. Regelmatig spreekt ze met Joodse en islamitische stadsgenoten in de ambtswoning. Ze bezoekt scholen, synagogen en moskeeën. Cohen prijst Halsema voor haar aanpak.

PvdA-leider Frans Timmermans roept mensen op vooral niet te demonstreren op 4 mei. Wat vindt u daarvan?

“Ik ben het met hem eens. De kunst is om mensen die zich op de een of andere manier willen uitspreken wél een platform te bieden, maar op een ander moment. En dat ook bloedserieus nemen. Zo’n handreiking kan ervoor zorgen dat mensen zeggen: ‘Oké, 4 en 5 mei is niet ons moment. Je moet er toch niet aan denken dat zo’n belangrijke gebeurtenis als de Dodenherdenking wordt verstoord. Dat is echt voor iedereen slecht.”

Zijn er parallellen tussen de periode na de moord op Van Gogh en nu?

“Ik vind het nu veel heftiger en veel gepolariseerder. Zowel in het parlement als op sociale media. Natuurlijk speelt het internet een belangrijke rol. Vroeger waren mensen in de kroeg kwaad, maar daar stonden muren omheen. Nu tik je die woede op in een tweet en het gaat de hele wereld over. Het was destijds gemakkelijker om de boel bij elkaar te houden.

“De oorlog in Gaza is groot en ingrijpend, voor beide partijen. Voor Israëli, voor wie de schok van 7 oktober groot is en blijft, en dus ook voor Joden in Nederland. En voor Palestijnen, die keihard worden geraakt. In ons land slaat dat terug op groepen burgers die zich niet als volwaardig behandeld voelen. Ze zijn woedend, werkelijk woedend over wat de Palestijnen op dit moment overkomt.

“Er is een verbondenheid tussen wat hun wordt aangedaan, en hoe deze groepen zich in Nederland onbegrepen voelen. Dat constateer ik en ik snap er ook iets van. Mensen met een islamitische achtergrond die zich onvoldoende gehoord voelen in onze samenleving zullen hun afkeer van de oorlog daarom nog meer willen tonen.”

Op de congressen van PvdA en GroenLinks krijgen de leden dit weekend de vraag voorgelegd of het Israëlische optreden in de bezette gebieden ‘apartheid’ moet worden genoemd. De partijbesturen zijn voor. Wat vindt u?

“Ik ben daartegen. Ik denk dat je op deze manier het vuur nog meer aansteekt. Het is onverstandig om dat te doen. Laten we proberen om zoveel mogelijk te dempen. We moeten de pijn aan alle kanten begrijpen en voelen, om die pijn vervolgens te verminderen. Dat doe je niet op deze manier.”

Er is felle discussie binnen GroenLinks-PvdA over wie fout zit in het conflict en waar de sympathie zou moeten liggen. Belt u dan nog rond om nuance te verspreiden?

“Nee, zo actief ben ik niet meer. Eerder deze week was ik wel bij een PvdA-bijeenkomst om met leden te praten over de situatie in Gaza. Het was een dialoog, geen debat. Daar hoorde je de verschillende opvattingen die leven binnen de partij. Nou, dat verbaast me niet.”

Wat merkt u van de toenemende spanningen als u voor de klas staat?

“Vanwege mijn gezondheid ben ik een tijdje geen gastspreker geweest, dus ik weet niet voor welke dynamiek de oorlog in Gaza in de klassen heeft gezorgd. Ik probeer wel altijd duidelijk te maken hoe bijzonder het is dat we al zo lang in vrijheid leven. We hadden dat niet zo nodig, dachten we.

“Toen ik nog voorzitter was van het Amsterdamse 4 en 5 mei comité benadrukte ik vaak dat vrijheid net zoiets is als zuurstof. Je merkt pas hoe bijzonder het is zodra het er niet meer is. We komen nu een beetje in het stadium dat we het beginnen te merken. Ook door die vreselijke oorlog in Oekraïne.

“De wereld is echt aan het veranderen. We zijn in de afgelopen 75 jaar nooit dichter bij een wereldoorlog geweest dan nu. We realiseren ons steeds meer dat we als land deel uitmaken van een groter geheel, van een verenigd Europa. En dat daar ergens achter het het woord vrijheid hangt, dat lijkt me duidelijk.”

We hebben de luxe te lang voor lief genomen?

“Een dubbele luxe zelfs. Toen ik geboren werd had niemand een ijskast, laat staan een televisie. Het is ongelofelijk wat een vooruitgang we met elkaar geboekt hebben. En dat in een periode van vrede en vrijheid. Hoe vaak is het voorgekomen dat er zo’n lange tijd in onze omgeving geen begin van onvrijheid was? Voor het eerst denken we: oh, wacht even, zo waardevol is vrijheid dus. Misschien dat die gedachte ons helpt om het te koesteren. Dat we ons realiseren dat we er met elkaar het beste van moeten maken.”

Twee dagen na het gesprek laat Cohen weten dat hij overweegt alsnog naar het PvdA-congres te komen. “Het is raar als ik tegen jullie zeg dat ik op de een of andere manier een bijdrage wil leveren, om daaraan toe te voegen dat ik niet naar het congres ga, waar dit een belangrijk thema is.”

Lees ook:

Nationale Dodenherdenking dreigt verstoord te worden, politie gaat fouilleren

De driehoek van Amsterdam ziet zich genoodzaakt tot een strengere beveiliging van de Nationale Dodenherdenking. Wie die bijwonen, hoeven overigens niet bang te zijn voor geweld, verzekert burgemeester Halsema.