Ingrid wist lang niet dat ze ontvoerd was door nazi’s

Een klein blond meisje met een hoed en Pippi Langkous-vlechten poseert op een grassig landschap voor een zwart-wit foto. De Duitse Gisela Heidenreich lacht, maar achter die lach schuilen grote vragen. Waarom is mama altijd zo koud en afstandelijk? Wie is haar vader, die overleden zou zijn in de oorlog?

Wanneer ze als twintigjarige in Mannheim uit de trein stapt om eindelijk haar biologische vader te ontmoeten, barst Heidenreich in tranen uit. De omhelzing is stevig. Zo stevig, dat die voor even de waarheid verdringt: pa was een SS-officier. Vanaf de jaren zestig bouwen de twee een hechte band op, al hebben ze het nooit over politiek of haar vaders verleden. Het wringt; ze is een sociaaldemocraat in hart en nieren.

Haar traumatische verleden zal altijd een open wond blijven, maar geeft Heidenreich ook een levensrichting: ze wil de wereld een betere plek maken. Eerst als docent voor kinderen met een beperking - “Want die werden in het Derde Rijk afgeschreven” - en later als familie- en relatietherapeut. En al voelt het ergens wrang, ze voelt nog steeds veel liefde voor haar vader.

Ontvoerde kinderen

Heidenreich is één van de negen personen die fotografe Angeniet Berkers interviewde in haar nieuwe fotoboek ‘Lebensborn - Birth Politics in the Third Reich’. De geïnterviewden waren als kind betrokken bij Lebensborn, een geboorteprogramma van SS-kopstuk Heinrich Himmler. In de jaren dertig zakten de geboortecijfers in Duitsland en Himmler probeerde het tij te keren, mede door het tegengaan van het gebruik van voorbehoedsmiddelen en het voorkomen van abortuspleging onder ‘arische’ vrouwen.

Om dat laatste voor elkaar te krijgen voerde hij Lebensborn-klinieken in - letterlijk vertaald ‘levensbron’ - waar vrouwen door het stigma op ongehuwd zwangerschap in het geheim hun kind konden baren. Het doel was om de geboortecijfers van ‘arische’ Duitsers, met blauwe ogen, blond haar en een goede schedel te verhogen. Daar werd op getest.

Maar Lebensborn was groter dan de klinieken. Kinderen kwamen in het programma ook bij nazi-gezinde pleegfamilies terecht, en werden in mindere mate geadopteerd. Na het uitbreken van de oorlog konden ook ongehuwde, zwangere vrouwen en meisjes in bezette gebieden gebruik maken van Lebensborn als ze zwanger waren van een Duitse soldaat. In Oost-Europa ontvoerden de nazi’s kinderen die er ‘arisch’ uitzagen om ze te germaniseren.

Het is onduidelijk hoeveel kinderen precies betrokken waren bij Lebensborn, omdat de nazi’s veel archieven vernietigden. Het programma was ook geen groot succes: in totaal zouden tussen de 15.000 en 20.000 baby's geboren worden in Lebensborn-klinieken. Wél is duidelijk dat een groot aantal van deze kinderen zou opgroeien met de zware erfenis van hun verleden.

Berkers wil met haar boek de complexiteit tonen die komt kijken bij de zoektocht naar de waarheid en het openbreken van familiegeheimen. Want er zit meer achter Lebensborn dan alleen leed.

Het verleden verwerken

“De liefde die Gisela Heidenreich nodig had van haar moeder, kreeg ze opeens wel van haar vader, een SS-officier. Hoe geef je dat een plek?”, vraagt Berkers zich af. Ze zit met thee op de bank in haar zonverlichte studio in Rotterdam. Haar fascinatie voor een nazi-geboorteprogramma komt niet uit de lucht vallen. In een vorig beroepsleven hielp ze als sociotherapeut mensen die getekend waren door heftige gebeurtenissen, zoals veteranen en vluchtelingen uit oorlogsgebieden.

Het eerste begrip dat ze ter sprake brengt, is dan ook therapietaal: coping. “Ik vind het heel boeiend om te zien wat voor copingmechanismen mensen gebruiken om zoiets als Lebensborn te verwerken. Sommige geïnterviewden zetten zich heel hun leven in om onrecht te bestrijden, anderen gaan in therapie. Maar niet elke copingmethode is effectief: verdriet wordt dikwijls omgezet in schuldgevoelens.”

“Sommige individuen voelen zich tot op de dag van vandaag schuldig voor wie hun ouders waren en wat ze hebben gedaan. Of ze verdringen het verleden, tot het omhoog komt op bepaalde momenten. Bijvoorbeeld als ze zelf kinderen krijgen, of met pensioen gaan. Al die verschillende ervaringen wilde ik samenbrengen in dit boek.”

Dus kocht Berkers in 2019 voor vijfhonderd euro een Suzuki Swift, noemde die Barrie het Barreltje, en ging meermaals op reis door Europa. In Duitsland, Oostenrijk en Noorwegen bezocht ze Lebensborn-huizen en de kinderen die inmiddels meer dan tachtig jaar oud zijn en op verschillende manieren nog bezig zijn met hun familieverleden.

Op de adoptielijst

Boven het bureau in Berkers’ studio hangen verschillende portretfoto’s die ze maakte van de geïnterviewden. Zo kijkt Michael Sturm, een 83-jarige Duitse man in zithouding met een warme en tegelijkertijd ietwat bedenkelijke blik naar ons. Zijn handen houdt hij dicht tegen zijn middel aan, één hand verscholen als in een schelp door de andere.

Sturm stond mogelijk op een adoptielijst van Lebensborn. Hij zag zichzelf als jongetje terug op een foto gemaakt in een tehuis, maar kon dit niet verifiëren. Hij werd niet geadopteerd en groeide op zonder vader in Grünheide, een kleine gemeente net buiten Berlijn in Oost-Duitsland. Thuis kwam hij weinig tekort, behalve de liefde van zijn moeder. Vriendjes die kwamen spelen dankzij het vele speelgoed dat in Huize Sturm lag, waren een beetje bang voor haar.

De nieuwsgierigheid van Sturm naar zijn vaders verleden kwam laat in zijn leven. Toch had hij op zijn dertiende bij het openen van een kastje foto’s van zijn vader gevonden. Hij vroeg thuis om uitleg, om van moeder te horen dat vader een Wehrmacht officier was die zich tegen de nazi’s had gekeerd en ‘verdween’ na een couppoging op Hitler in 1944.

Niets was minder waar: zijn vader bleek een oorlogsmisdadiger. Hij was betrokken bij operaties in verschillende uithoeken van Europa, zoals het bombardement op Rotterdam en executies van dorpelingen op Kreta. Tranen schoten in zijn ogen toen Sturm aan Berkers vertelde hoe hij recentelijk ontdekte voor hoeveel executies zijn vader het bevel had gegeven.

Zijn zoektocht naar de familiegeschiedenis begon pas in 2008, na aandringen van zijn kinderen. Een waarheid die binnen de wijdere familie onbesproken bleef, want vader bleek niet de enige nazi, noch nazigezinde, te zijn. Ook vandaag de dag heeft Sturm moeite met de daden van zijn familieleden.

Niet alleen pijn

Toch brengt de familiewaarheid Sturm niet alleen pijn. Het brengt zijn gezin dichter bij elkaar. Zijn dochter en zoon bezoeken de plekken waar hun grootvader gestationeerd was, maar ook betrokken bij oorlogsmisdaden. Zelf wil hij niet naar die plekken toe. Wel geeft Sturm op scholen en hogescholen lezingen over zijn familieverleden. Als aanmoediging voor anderen om over hun familiegeschiedenis te praten.

De interviews met Sturm waren voor Berkers een belangrijk moment in haar project. Als ze samen door een fotoboek van zijn vader gaan, herkent ze plekken uit haar woonplaats Rotterdam. Het jaar is 1940. De plek in Overschie waar ze vaak gaat zwemmen, en de buurt waar een goede vriend van haar woont. Bij het omslaan van de volgende pagina schrikt ze: Rotterdam is in puin. Daaronder in het Duits de tekst: ‘Rotterdam brandt’. Ze denkt aan de verhalen van haar eigen familieleden die toentertijd in de stad waren en hoe zij de regen van kogels en bommen overleefden.

“En opeens zat ik daar dus bij iemand thuis in Duitsland met foto’s van dat bombardement. Ik dacht aan de verhalen van mijn familieleden, die op Noordereiland zaten, toen nog de frontlinie. Ergens in de buurt van de stad zat toen de vader van Michael, die betrokken was bij het bombarderen van mijn familie. Op dat moment werden de verhalen uit de geschiedenis opeens wel heel erg tastbaar.”

Dat is terug te zien in het boek, waar onschuld en schuld in elkaar zijn vervlochten. Dat begint al op de omslag, waar een teddybeer is afgebeeld met daaroverheen het logo van Himmlers geboorteprogramma. Het zet zich al bladerend voort: oude foto’s van de Lebensborn-tehuizen, waar boven kinderwagens een SS-vlag en een hakenkruisvlag wapperen, wisselen zich af met recente foto’s die Berkers maakte van de verlaten uitziende gangen en kamers.

Ook fotografeerde Berkers instrumenten om het blauw in iemands ogen te meten, of de blondheid van iemands haar. Hoe blonder en blauwer, des te hoger je als kind scoorde op de lijst van arische puurheid.

De hoogste score

De Sloveense Erika Matko haalde de hoogste score. Ze werd als baby van negen maanden in 1942 door de Duitsers meegenomen, geschikt verklaard voor het Lebensborn project en uitgekozen door een Duitse pleegfamilie. Ze kreeg een nieuwe naam en werd Ingrid von Oelhafen. Erg geïnteresseerd in haar familie was ze niet, tot een telefoontje vanuit het Rode Kruis in 1999. Dat zette haar op het spoor dat leidde naar haar familiewortels. Die vond ze na een driejarige zoektocht in een dorp bij het Sloveense Celje.

Von Oelhafen maakt kennis met haar echte familie en groeit langzaam naar ze toe. Ook leert ze Sloveens. Om de nare kanten van haar verleden te verwerken, schrijft ze een boek en gaat ze jaarlijks naar bijeenkomsten van gestolen kinderen in Slovenië. In haar geboortedorp woont nog steeds een vrouw die de naam Erika Matko draagt; Von Oelhafens echte naam werd aan een andere baby gegeven. Erika Matko is ziek en op leeftijd. Von Oelhafen wil haar niet op haar leeftijd nog met het verleden belasten.

Uit Oekraïne gestolen kinderen

“Mensen associëren hun familiegeschiedenis met hun eigen identiteit”, vertelt Berkers. “Als ik terugkijk naar mijn oma, die in de oorlog onderduikers heeft geholpen, dan voel ik me trots. Het voegt iets toe aan mijn identiteit. Met sommige geïnterviewden werkte dat andersom. Die trots wordt dan schuld. En stel dat je überhaupt niet weet wat je familiegeschiedenis is en waar je vandaan komt. Dat kan heel je leven aan je knagen, werd me duidelijk na dit project.”

Of dat voor alle mensen geldt die te maken hadden met Lebensborn? “Natuurlijk zijn de mensen die ik gesproken heb, ook de mensen die een zoektocht aangingen en openstaan om erover te vertellen. Er zijn ook mensen die heel hun leven hebben gezwegen, of soms zelfmoord hebben gepleegd. Bij de mensen die ik sprak, vond ik het vooral mooi dat ze steeds benadrukten waar ze dankbaar voor waren, wat ze geleerd hadden in het leven en de relaties die ze hadden. Vier van de negen kozen voor carrières waarbij ze anderen konden helpen.”

Met elk voorbijgaand jaar sterven levende getuigen van Lebensborn uit. Toch lijkt Europa nog niet klaar met geboortepolitiek: de troepen van Poetin hebben duizenden kinderen uit Oekraïne meegenomen voor ‘russificatie’. “Ik dacht dat ik met een historisch project bezig was”, zegt Berkers. “Maar we zien ook nu tot wat voor waanzin superioriteitsdenken kan leiden. Ik krijg er kippenvel van.”

Lees ook:

In het Canadese Attawapiskat is discriminatie en gedwongen heropvoeding nog altijd voelbaar

Fotografe Angeniet Berkers portretteerde een geïsoleerde inheemse gemeenschap in Canada. Het trauma van decennia van discriminatie en gedwongen heropvoeding werkt er nog altijd door.

Wat als alles wat je dacht dat waar was, een leugen blijkt te zijn?

In de Trouw-podcast ‘De Gestolen Kinderen’ zoekt Petra Vissers de waarheid achter het schimmige adoptieverhaal van Mirjam. Ze werd in 1972 geadopteerd uit Chili en zoekt al tientallen jaren naar de waarheid over haar afkomst.