Hefkoepels, kazematten én een poterne: het Fort bij Aalsmeer is dit weekend geopend voor publiek

Je moet het niet alleen weten, maar ook enigszins zoeken om het te zien: aan de Aalsmeerderdijk in Rijsenhout, ook bekend als Aalsmeerderbrug, ligt iets van de weg af een pront fort ogenschijnlijk plompverloren in de polder. Het Fort bij Aalsmeer is echter een fier onderdeel van de Stelling van Amsterdam (zie kader), en het wordt momenteel gerestaureerd.

De Stelling van Amsterdam was een idee uit het midden van de 19de eeuw, dat Amsterdam als laatste bolwerk, bastion zo u wilt, van Nederland beoogde: het nationaal reduit. Ze werd als zodanig echter nooit daadwerkelijk gebruikt. Wel had de stelling een afschrikwekkende werking: in 1914 zouden de Stelling van Amsterdam en de Nieuwe Hollandse Waterlinie voor de Duitsers reden zijn geweest om Nederland maar niet binnen te vallen.

Dubbele frontgracht

Het Fort bij Aalsmeer kwam in 1905 gereed en is een fort van het A-type. Het kreeg, net als Fort bij Vijfhuizen, een dubbele frontgracht. Tijdens de mobilisatie voor de Eerste Wereldoorlog werd het fort bemand. Het bood ruimte aan ongeveer 280 manschappen. Achter het fort ligt een dubbele schutsluis waarmee de zuidwestelijke helft van de Haarlemmermeer in geval van een vijandige aanval onder water kon worden gezet. Het water kwam uit de Ringvaart. In de dijk lag een ophaalbrug; het water kwam in het voorkanaal.

Op 1 oktober 2022 werd erfgoedredder Stadsherstel Amsterdam eigenaar van het Fort, en Stadsherstel zou Stadsherstel niet zijn als er niet ogenblikkelijk een restauratie in de steigers werd gezet.

Projectleider Willem van Iterson (62) vertelt dat hoewel het fort groot is, het voor Stadsherstel niet een enorm project was. “Een huis in Amsterdam kan een ingewikkelder project zijn dat dit. Hier werk je eigenlijk steeds aan een blok beton van één bij één meter. Het is niet gewapend, er zit geen staal in, dus is er ook geen betonrot.”

Het vervangen van de kozijnen is de ingewikkeldste klus. Die werden eerst geplaatst, dan volgde de bekisting, waarna het beton erin werd gestort. Dat maakt dat de originele bouwwijze bij vervanging onmogelijk is, maar Stadsherstel doet het ‘zo oorspronkelijk mogelijk’.

Figuratieve decoratie

Jobbe Wijnen (47), contemporain archeoloog, onderzocht de tekeningen aan de wand die tijdens de restauratie van het fort werden gevonden in de wasruimte. Wijnen noemt de vondst ‘een figuratieve decoratie’. “Dat is, overigens, een omschrijving die ik zelf bedacht heb bij gebrek aan bestaande terminologie. Het is een soort afwerking van de lambrisering. Zo’n fort is vrij sober, binnenin moet het in 1905 een kale boel zijn geweest. Een soldaat zal uit verveling de boel wat hebben willen verfraaien.”

Wijnen vermoedt dat er aanvankelijk een ontspanningsruimte is geweest: “Anders ga je niet uitgebreid versieren.”

Hij leest aan de afgebeelde uniformen af dat een Nederlandse militair de decoratie rond de Eerste Wereldoorlog moet hebben gemaakt. “Bronnen zijn er niet, we hebben alleen de schildering zelf, gemaakt met de verf die voorhanden was. Het leuke is dat het een militaire afbeelding is, van een wat ludieke militaire parade. Ik zie een emmer, een trompet, een onderofficier eerste klas met een vrouw en een kind. Die vrouw kan een marketentster zijn geweest, die etenswaren en drankjes verkocht aan het leger. We denken bij een fort aan beton en witte muren. Deze schildering bewijst dat er qua interieur veel meer aan de hand was, het toont ons wat de manschappen er deden.”

Munitieopslagplaats

Momenteel wordt een ander deel van het fort gebruikt door Crash, het Luchtoorlog- en Verzetsmuseum ’40-’45, in 1987 opgezet door ‘amateurluchtvaartarcheologen’ die neergestorte vliegtuigen uit de Tweede Wereldoorlog wilden bergen. Rick Franke (70), een van de kleine vijftig vrijwilligers van Crash, dat ongeveer 4500 bezoekers per jaar trekt, spreekt de hoop uit dat dat aantal straks, als de restauratie is afgerond, zal verdubbelen. Het museum zal groeien van 450 naar 1000 vierkante meter vloeroppervlak en vaker open zijn. “We willen erfgoed binnen erfgoed zijn,” zegt Franke, die termen als hefkoepel, kazemat en poterne gebruikt als waren het lidwoorden.

In Fort bij Aalsmeer waren in de Eerste Wereldoorlog 266 manschappen gelegerd, zegt Franke. “In de Tweede Wereldoorlog werd het fort door de Duitsers gebruikt als munitieopslagplaats, na de oorlog was het in gebruik door Defensie.”

Vervolgens, weet Van Iterson van Stadsherstel, werd het gebruikt door onder meer de brandweer van de Haarlemmermeer. “Die had zijn oefenterrein in en om het fort. In de linkerkant ervan hebben branden met verschrikkelijk hoge temperaturen gewoed, het is heel intensief gebruikt. Hele stukken beton zijn van de muren gevallen en er zijn scheuren in ontstaan.” Zulke scheuren moeten worden gedicht, zodat er geen water in gaat staan dat ’s winters kan bevriezen en uitzetten.

Wat zijn de verdere plannen met het fort? Van Iterson: “Boer Bos zal waarschijnlijk gebruik gaan maken van het rechterdeel.” Dat naburige bedrijf organiseert ‘inspirerende sessies over persoonlijke groei, cultuurverandering, samenwerking en leiderschap’ en heeft de voormalige genieloods (uit 1894) in gebruik. Die werd al in 2020 geheel gerestaureerd. In de loods is de zogeheten fortboerderij gevestigd, waar de schaapskudde van Bos zorgt voor de terreinen op en rond het fort en de aangrenzende Geniedijk.

De restauratie van het Fort bij Aalsmeer zal volgens Van Iterson voor het eind van het jaar gereedkomen.

fortbijaalsmeer.nl, crash40-45.nl