De Raad van State wil coulanter zijn voor burgers in conflict met de overheid

Het klinkt als een motto dat voor iedere rechter vanzelfsprekend is: ‘Niet alleen is van belang om vanuit een puur juridisch perspectief de hoogste kwaliteit te leveren in de uitspraken, maar ook de maatschappelijke gevolgen van uitspraken moeten onder ogen worden gezien.’ Toch voelt de Raad van State, de hoogste bestuursrechter van het land, de noodzaak om dit expliciet te noteren in zijn jaarverslag over 2023, dat donderdag verscheen.

De opmerking is een rechtstreeks gevolg van het toeslagenschandaal. Jarenlang gingen de bestuursrechters van de Raad van State mee in de redenering van de Belastingdienst dat ouders hun ontvangen kinderopvangtoeslag vólledig moesten terugbetalen bij de kleinste onregelmatigheid. Die opstelling was fout, constateerde de Raad achteraf. “En die fout mag niet herhaald worden”, zei Rosa Uylenburg, voorzitter van de afdeling bestuursrecht van de Raad van State, donderdag.

Kritischer op de overheid

Om herhaling te voorkomen, wil de hoogste bestuursrechter er meer rekening mee houden dat burgers vaak veel minder ervaring hebben met rechtszaken dan de overheid. Daarom mag de rechter tijdens zittingen extra kritisch zijn op de vertegenwoordigers van de overheid en juist coulanter zijn voor de burger. In de praktijk kan dit bijvoorbeeld betekenen dat een burger nog een extra kans of meer tijd krijgt om zijn standpunt te onderbouwen. ‘Betrokken rechtspraak’, noemt de Raad van State dit.

Volgens sommigen was de te juridische en te weinig menselijke opstelling van de Raad van State in het toeslagenschandaal het gevolg van een systeemfout. De Raad is namelijk niet alleen bestuursrechter maar óók adviseur van de regering bij de totstandkoming van wetten.

Volgens de parlementaire enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening is deze dubbele pet ‘constitutioneel onzuiver’, en is het onwenselijk dat de bestuursrechters van de Raad van State vonnissen aan de hand van wetten waarover hun collega’s van de afdeling advisering de regering hebben geadviseerd. Die dubbele pet zou af moeten, de bestuursrechters en de regeringsadviseurs zouden niet onder hetzelfde dak moeten huizen.

“De fouten die er in het toeslagenschandaal zijn gemaakt staan los van hoe de Raad van State is georganiseerd”, reageerde Thom de Graaf, voorzitter van de afdeling advisering, donderdag. “Ik heb ook niet gelezen waarom het precies onzuiver of onwenselijk zou zijn.”

Eén jurist met twee petten

De Graaf wees erop dat er nog welgeteld één jurist is met een ‘dubbelmandaat’, die dus én rechtspreekt én advies aan de regering geeft. Na komende zomer is niemand meer bij de Raad van State met deze twee petten op. Volgens De Graaf spreekt het vanzelf, en is het ook wettelijk geborgd, dat zowel de uitspraken van de afdeling bestuursrechtspraak als de adviezen van de afdeling advisering volstrekt onafhankelijk tot stand komen.

Het opsplitsen van de Raad van State zou volgens De Graf bovendien negatieve praktische gevolgen hebben. Als de Raad zou moeten reorganiseren, zou de doorlooptijd van zaken alleen maar langer worden. Nu al, voegde Rosa Uylenburg daaraan toe, komt de Raad handen tekort. Het aantal zaken dat aan de hoogste bestuursrechter wordt voorgelegd neemt al jaren toe. Om al die zaken binnen een redelijke termijn te behandelen, heeft de Raad van State behoefte aan tientallen extra juristen. De hoogste bestuursrechter behandelde vorig jaar ruim negenduizend zaken. Gemiddeld duurde het dertig weken voordat er een uitspraak was.

Lees ook:

Toeslagenouders dagen de overheid voor de rechter. ‘Geen geld meer voor kleding en schoenen: is dát het doel van de wet?’

Moet er een deurwaarder op de stoep staan bij ‘toeslagenouders’ voordat de overheid hun schulden overneemt? Voor het eerst is die vraag voorgelegd aan de hoogste rechter. ‘De wet moet zorgen voor een nieuwe start. Dat gebeurt niet.’