Waarom juist de cultuursector zo vaak het mikpunt is van activisten

Terwijl binnen in debatcentrum De Balie films worden vertoond over onderwerpen als volwassen worden en vrouwenrechten, staan buiten enkele tientallen demonstranten. Zij houden borden vast met de teksten: ‘Ga niet naar binnen, De Balie celebrates genocide’.

De Balie programmeerde vorige maand drie documentaires van Israëlische makers en werkte voor deze programmering samen met het Israëlische filmfestival Seret. De instelling kwam daardoor onder vuur te liggen van pro-Palestina-activisten.

Dat overkomt meer culturele instellingen. Het New Yorkse museum MoMA bijvoorbeeld, dat in februari 800 demonstranten over de vloer kreeg die protesteerden tegen de ‘kunstzinnige collaboratie’ met Israël. Het museum zou banden hebben met mensen de wapenindustrie, die weer zorgt voor de bommen die op Gaza vallen.

Musea hebben de afgelopen jaren ongewild ervaring opgebouwd met activisten. Klimaatactivisten besmeurden schilderijen, Gaza-activisten bezetten zalen, hingen doeken aan gevels of gooiden ruiten in. Daarnaast zijn er verstoringen van optredens, zoals dat van Lenny Kuhr en het Jerusalem Quartet. Ook Joost Klein heeft te maken met actievoerders die eisen dat hij niet meedoet aan het Eurovisie Songfestival.

Waarom zijn kunst en cultuur zo vaak het mikpunt van activisten, terwijl juist die sector bekendstaat om haar progressieve aard?

Sector ‘laat zich misbruiken’

De culturele sector is aantrekkelijk voor overheden en bedrijven om hun imago te verbeteren. Want: wie investeert in cultuur, verricht een goede daad. Maar een foute partij die investeert in cultuur, is niet ineens goed, vinden de activisten. De culturele sector laat zich volgens actiegroepen misbruiken, bijvoorbeeld door Israël dat via films zijn reputatie oppoetst. Activisten noemen dit culture washing.

Ook De Balie kreeg het verwijt dat zij meewerkten aan culture washing. Omdat de films op het festival in de Balie deels zijn gefinancierd door de Israëlische overheid, maakt het debatcentrum zich in de ogen van de activisten dienstbaar aan Israël. Of, zoals zij op de spandoeken schreven, medeplichtig aan genocide.

“Maar geen enkele film kan zonder fondsen”, zegt zakelijk directeur van De Balie Femke Monaghan. “Dat is in Nederland ook zo. We hebben de filmmakers gevraagd of er voorwaarden verbonden waren aan de subsidie die ze hebben gekregen. Dat was niet het geval. We hadden van tevoren ook een interview met een filmmaker. Zij spreekt zich publiekelijk fel uit en demonstreert tegen de Israëlische regering”

De activisten zien de Israëlische overheid als een apartheidsregime. Het vorige apartheidsregime, in Zuid-Afrika, bezweek na grootschalige culturele en economische boycots. Dat is het historische voorbeeld voor activisten die zich sterk maken voor boycotacties en sancties.

Zuid-Afrika is geen Palestina

Maar critici wijzen erop dat de boycotacties tegen Israël en Zuid-Afrika niet één op één met elkaar zijn te vergelijken. Zo was er in Zuid-Afrika een sterk verzet van de zwarte bevolking met aansprekende kopstukken als Nelson Mandela en Desmond Tutu. Dat wordt gezien als de voornaamste reden van de implosie van het apartheidsregime, niet de boycotacties vanuit Europa.

Culture washing speelt niet alleen bij de acties voor de Palestijnen, ook klimaatactivisten gebruiken de term. Musea, theaters en concertgebouwen die zich laten sponsoren door grote oliemaatschappijen en andere vervuilers maken zich daar schuldig aan, vinden zij.

Daarom kon het British Museum in februari dit jaar op bezoek rekenen omdat zij eerder een tienjarige deal had gesloten met BP ter waarde van bijna 60 miljoen euro. Met zo’n koppeling aan het British Museum kan BP goede sier maken, wat de aandacht afleidt van de schade die het bedrijf aanricht, stelt de milieubeweging.

De klimaatactivisten kregen bij de bezetting van het museum gezelschap van de pro-Palestijnse collega’s. Zij vinden dat BP ‘de koloniale genocide van brandstof voorziet.’ De samenkomst van de twee groepen laat ook zien dat (jonge) activisten alles met elkaar verbinden. Zoals Greta Thunberg al zei bij de klimaatmars afgelopen november in Amsterdam: Geen klimaatrechtvaardigheid op bezet land.

Aangevallen schilderijen

Ook musea die geen enkele euro ontvangen van omstreden financiers als Big Oil of buitenlandse overheden kregen de afgelopen jaren bezoek van actiegroepen. Waar musea het meest van te duchten hebben, zijn de aanvallen op kunstwerken. De laatste maanden is het rustig, maar van alle schilderijen die zijn aangevallen is er ondertussen een aardige expositie samen te stellen. Botticelli, Vermeer, Van Gogh, Da Vinci, Monet: allemaal werden ze besmeurd.

Aanvallen op schilderijen hebben een sterke symbolische waarde. Het AD sprak vorige maand een van de activisten die Meisje met de parel van Vermeer besmeurde. “Veel mensen zijn zich niet bewust dat de klimaatcrisis een vergaand probleem is dat vernietigend is voor onze leefomgeving”, zei hij.

“Mensen hebben dan, terecht, wel emotionele gevoelens bij een mooi schilderij dat wordt ‘vernield’. Waarom heb je dat dan niet bij je eigen planeet? Op dit moment werkt dat natuurlijk heel polariserend, maar dat is wel een van de manieren waarop een democratie tot verandering kan komen.”

Kunst is geen object dat in steriele museumzalen hangt en losstaat van de buitenwereld, zo lieten activisten zien die een groot doek over het Reina Sofia Museum in Madrid hingen. Zij kozen het Reina Sofia omdat daar Guernica hangt, het anti-oorlogschilderij van Pablo Picasso.

Kunst of leven?

Klimaatactivisten stellen de vraag wat kunst betekent in een wereld die opbrandt. In de woorden van een activist die zich vastlijmde bij Zonnebloemen van Van Gogh: “Wat is meer waard, kunst of leven?” De klimaatactivisten beschadigen de kunstwerken overigens niet. Zij kiezen schilderijen achter glas, zodat ze alleen het glas besmeuren.

Claire Farrell, medegrondlegger van Extinction Rebellion, zei tegen The New York Times dat de aanvallen op kunstwerken bijzonder succesvol zijn geweest. Er was volop aandacht van de media. Dat was niet het geval toen actievoerders tankstations en olieterminals bezetten. Ook vanwege de media-aandacht is de culturele sector dus aantrekkelijk voor actiegroepen.

Toch is die strategie van inzetten op sensationele acties gevaarlijk, schreef Giovanni Aloi, docent aan de School of the Art Institute in Chicago eerder dit jaar in The Guardian. De acties moeten almaar meer shockeren om aandacht te krijgen, waarschuwt Aloi.

Een boodschap die een Britse pro-Palestina-activist goed in haar oren had geknoopt. Zij spoot vorige maand rode verf op een portret van Arthur Balfour, een van de mensen die aan de wieg stonden van de staat Israël. Nadat het schilderij was beklad, sneed de activist het doek aan stukken. Alles werd gefilmd, zoals elke actie tegen schilderijen, waarna de beelden viraal gingen op internet.

Geen steun

Maar dat leverde naast instemming ook veel afkeurende reacties op, wat ook het geval was bij de soepen en purees die over de oude meesters werden gegoten. Dat soort acties, schrijft Aloi, levert geen steun op. Hij verwijst voor die uitspraak naar twee onderzoeken die concluderen dat de acties juist tot vervreemding leiden.

Acties kunnen ontaarden in intimidatie en dreigementen. Daar kregen medewerkers en bezoekers van De Balie mee te maken. Door demonstranten werden zij uitgemaakt voor van alles en nog wat. Ook online belagen activisten het debatcentrum. Een medewerker van De Balie plaatste niet lang geleden een foto op Instagram die ging over zijn overleden vader. Na aankondiging van het Seret Film Festival verscheen een reactie van ene Appieriffie: ‘Nou de rest van je familie nog, kk jood.’

Dergelijke scheldpartijen zijn ook te vinden op het Instagramaccount van De Balie zelf. Jullie hebben bloed aan jullie handen, babymoordenaars, genocideplegers, is de strekking van diverse berichten. Gevolgd door allerlei verwensingen, ook aan medewerkers persoonlijk.

“Onder een bericht over een programma met een andere thematiek staan ook allerlei reacties”, zegt zakelijk directeur Monaghan. “De medewerker die dit programma heeft gemaakt heeft ook persoonlijk haatberichten gekregen.”

Grenzen aan actievoeren

Met demonstreren is niets mis, vindt Monaghan. “We vinden het goed dat er wordt gedemonstreerd en staan pal achter het recht daartoe. We begrijpen ook waarom deze demonstranten er stonden, over hun bezwaren hebben we intern ook gesprekken gevoerd. Maar we trekken wel een grens bij persoonlijke bedreigingen en haatberichten richting medewerkers.” De Balie heeft aangifte gedaan omdat de berichten steeds heftiger worden.

Culturele instellingen beraden zich hoe zij zich moeten beschermen tegen actievoerders. De schouwburgen en podia zijn in gesprek met de staatssecretaris om te praten over beveiliging, bij musea moet de rugtas achter blijven en wordt beter gecontroleerd. Welke maatregelen musea precies hebben genomen, willen zij niet zeggen.

Vast staat wel dat scherpere beveiliging geld kost. Vorig jaar was De Balie 250.000 euro kwijt aan de kosten die gepaard gaan met beveiliging en dat zal dit jaar alleen maar meer zijn. “Als we geen beveiligers neerzetten, lopen demonstranten naar binnen om programma’s te verstoren”, zegt Monaghan.

Kosten zijn er ook om de servers te beveiligen die onder vuur liggen van hackers. Dat gebeurt vooral als er een programma is over Rusland, Iran of Palestina. De kosten, bedreigingen op sociale media en demonstranten voor de deur kunnen een reden zijn voor organisaties om af te zien van bepaalde culturele evenementen. Dat is ook gebeurd bij de vertoning van de Israëlische films.

Dreigen helpt, zou de cynische conclusie kunnen zijn. Maar of dat ook de steun voor het lot van de Palestijnen in Gaza vergroot?

Lees ook:

Waarom de man die zijn hoofd vastlijmde aan het ‘Meisje met de parel’ geen celstraf meer krijgt

De klimaatactivist die zijn hoofd vastlijmde aan een topstuk van Vermeer, krijgt geen straf meer. Het hof schrapt een opgelegde celstraf. Wat meeweegt is het grote belang van vrijheid van meningsuiting.

Luister ook:

Geen demonstraties of boycots: zo probeert Follow This van binnenuit fossiele bedrijven te veranderen