Theoloog Ruben van Wingerden: ‘Kruisiging was een vorm van seksueel misbruik’

Hoe zaten Jezus’ voeten vast aan het kruis? Gingen de spijkers voorlangs door zijn middenvoeten de balk in, zoals op veel schilderijen te zien is? Nee dus. Uit archeologisch onderzoek blijkt dat in de tijd van Pilatus, de bestuurder die Jezus ter dood veroordeelde, de spijkers – van gerust 11 centimeter lang – door het hielbot de zijkant van de balk ingingen.

Het is één van de vele gruwelijke details in het onlangs verschenen boek Romeinse kruisiging van theoloog Ruben van Wingerden. Het viel hem op dat er naar zo’n centraal onderwerp in het christendom weinig historisch onderzoek is gedaan. In Nederland dan, want internationaal hebben wetenschappers juist nieuwe inzichten opgedaan.

Kunt u een paar van die inzichten noemen?

“We zijn er heel lang van uitgegaan dat kruisigen een straf voor mannen was. Maar de laatste tijd is gebleken dat ook vrouwen werden gekruisigd – meestal vrouwen die tot slaaf gemaakt waren. Kruisigen werd ook wel de slavenstraf genoemd. Ook viel het niet-Romeinse burgers ten deel, zoals Jezus en heel soms Romeinse burgers. Een ander inzicht is dat kruisigen niet alleen een pijnlijke straf was, het was ook een seksueel getinte straf. Het was een vorm van ontmannelijken.”

U noemt het in uw boek zelfs een vorm van seksueel misbruik. Waarom?

“Gekruisigden werden vrijwel altijd naakt opgehangen. Het tentoonstellen van het naakte lichaam was in de Romeinse cultuur zeer schandelijk. Door deze straf werd mensen de autonomie over hun eigen lichaam afgenomen, en dat was nu juist een typisch aspect van Romeins burgerschap: dat je de sterkere bent. Dát werd je ontnomen.

“Daarbij is er in onderzoek nu ook meer oog voor de aanloop naar de kruisiging, waarin gevangenen bespot, mishandeld en soms ook verkracht werden – daar zijn bronnen voor. Jezus werd bespot door vijfhonderd mannen. Je kunt je voorstellen dat dat niet bij schelden is gebleven. Het is zeer waarschijnlijk dat gevangenen op hun geslachtsdelen werden geslagen.”

Was kruisigen een typisch Romeinse straf?

“Ja. De Romeinen begonnen met grootschalig kruisigen, bijvoorbeeld na een slavenopstand, met het doel om af te schrikken. Er zijn in het Romeinse Rijk (753 voor Christus tot 476 na Christus, red.) zeker 300.000 mensen aan een kruis gestorven, blijkt uit onderzoek van een Amerikaanse collega. Maar het werkelijke aantal loopt waarschijnlijk in de miljoenen. Hoewel er Romeinse nederzettingen zijn geweest in Nederland, is er geen bewijs gevonden dat kruisigen ook hier is gebeurd.”

Hoe kwamen de Romeinen erop om deze gruwelijke straf toe te passen?

“De straf komt niet uit het niets. Kruisigen is een bepaalde vorm van ophanging. In de Oudheid gebeurde ophangen wel vaker, van de Perzen tot de Germanen. Nog levende personen werden gespietst of al dode mensen werden tentoongesteld ter afschrikking. De Romeinen hebben die ingrediënten verwerkt tot een publieke executie die wijdverbreid raakte.

“De geschiedschrijver Seneca beschreef dat mensen op verschillende manieren werden gekruisigd. Soldaten experimenteerden met absurde posities. Op z’n kop kruisigen kwam bijvoorbeeld voor. Ook het slaan van spijkers door de genitaliën van gevangenen. Ja, sorry, het zijn gruwelijke details.”

U bent er al jaren mee bezig. Waarom fascineert het u zo?

“Vanuit mijn geloof wilde ik de betekenis van de kruisiging begrijpen. Ik schreef mijn bachelorscriptie ooit over Jezus’ woorden in het Marcus-evangelie: ‘Neem je kruis op en volg mij’. Daardoor kwam ik in aanraking met literatuur over kruisiging. Mijn nieuwsgierigheid groeide: want wat gebeurde daar nou echt?”

Heeft dit onderzoek uw beeld van Jezus’ kruisiging veranderd?

“Het heeft mijn beeld verrijkt. Met name doordat ik erachter kwam dat in de Joodse en Romeinse cultuur nooit post mortem lof werd gezongen over gekruisigden. Het was echt een schandelijke straf. Voor de Joden had dat te maken met een tekst uit het Bijbelboek Deuteronomium, die werd toegepast op kruisiging: ‘Op een gehangene rust Gods vloek’.

“Dat maakt het extra bijzonder dat de kruisiging van één persoon, Jezus, wel positief is uitgelegd achteraf. Dat maakt het verhaal, dat al ongelooflijk is, nog ongelooflijker gezien de historische context. De insteek van mijn boek is vooral historisch, maar dat neemt niet weg dat het mij persoonlijk veel doet.”

Waar zit dat in?

“Van die enorme groep gekruisigden kennen we maar twintig mensen bij naam, constateerde een Franse collega van mij eens. Ik wil recht doen aan al die naamloze mensen. Ik vind het ook bijzonder dat juist Jezus, die vaak opkwam voor de verschopten, het symbool is geworden van deze groep. Alsof hij al hun namen in zich draagt.”

Lees ook:

Historicus Fik Meijer: ‘Realiseer je hoe gruwelijk en uitzichtloos het lijden van Jezus werkelijk was’

Op Goede Vrijdag herdenken christenen wereldwijd dat Jezus Christus werd gegeseld en stierf aan het kruis. De Bijbel vertelt het verhaal zonder alle wrede details. De werkelijkheid was anders. Historicus Fik Meijer: ‘Ik vind het nog altijd een zeer gruwelijk verhaal.’