Ik denk en – vooral – doe, dus ik ben, toonde ‘grootvader van de gedragseconomie’ Daniel Kahneman aan

Is een glas halfvol of halfleeg? Grofweg kun je daarmee de mensheid indelen in optimisten en pessimisten. Voor de Israëlisch-Amerikaanse psycholoog Daniel Kahneman (1934-2024) was het echter niet deze vraag die de menselijke natuur onthult, maar de vraag wat mensen doen als je ze vertélt dat het glas halfvol of halfleeg is.

Rationaliteit speelt een veel minder grote rol in menselijk handelen dan gedacht, was de rode draad in Kahnemans decennialange loopbaan. Met hoe je een keuze en de gevolgen daarvan formuleert, kun je flinke invloed hebben, liet hij zien. Leg mensen bijvoorbeeld de volgende scenario’s voor over twee medicijnen en ze zullen andere risico’s nemen:

In het eerste scenario zeg je dat medicijn A zeker 200 van de 600 levens redt, terwijl medicijn B een kans van een op drie heeft om alle 600 mensen te redden en een kans van twee op drie om niemand te redden. De meeste mensen kiezen voor medicijn A, de veilige optie.

In het tweede scenario zeg je dat er bij medicijn A zeker 400 van de 600 mensen sterven. Bij medicijn B bestaat er een kans van een op drie dat niemand doodgaat en twee op drie dat iedereen doodgaat. Dan gaan mensen voor medicijn B, de risicovolle optie, terwijl het dilemma cijfermatig hetzelfde is als scenario 1. Halfvol is halfleeg en toch maken mensen een andere keuze.

Dat heeft er volgens Kahneman alles mee te maken dat verlies tot wel twee keer meer pijn doet dan winst deugd doet , en dus zullen mensen meer risico nemen om verlies te vermijden dan winst te behalen. Samen met zijn jarenlange wetenschappelijke partner en vriend Amos Tversky was Daniel Kahneman de grondlegger van deze vooruitzichts- en verliesaversietheorie – de neiging om verlies liever te mijden dan iets in de plaats daarvan te winnen.

Daarvoor kreeg Kahneman in 2002 de Nobelprijs voor de Economie. Tversky was inmiddels overleden en Nobelprijzen worden niet postuum uitgereikt, maar die had hij zeker verdiend, vond Kahneman: ‘Amos en ik deelden samen het wonder van een gans die gouden eieren kon leggen.’ Hun beider breinen vulden een helft van het glas.

Kahneman mocht dan psycholoog zijn, zijn werk is van grote invloed geweest op de economische wetenschap, die lang uitging van het idee van de homo economicus: de rationeel denkende mens die de optimale keuzes maakt om zijn eigen belang te dienen. Met zijn op experimenten gebaseerde bevindingen inspireerde Kahneman het veld van de gedragseconomie, dat later volwassen werd onder zijn collega en vriend Richard Thaler. Om die reden omschreef Kahneman zichzelf als ‘grootvader van de gedragseconomie’.

Niet pessimistisch

Zijn fascinatie voor de onvoorspelbaarheid van de mens ontstond in de Tweede Wereldoorlog. De van oorsprong Litouws-Joodse Kahneman woonde als kind in bezet Parijs, waar een avondklok gold. Kahneman was te lang bij een vriendje blijven spelen en keerde zijn trui binnenstebuiten, zodat zijn Jodenster niet zichtbaar was. Toen een SS’er hem tegemoet kwam lopen, probeerde hij tevergeefs te ontkomen.

In plaats van een reprimande (of erger), tilde de SS’er hem op en knuffelde hem. De Duitser toonde hem een foto van een jongetje en gaf hem geld. ‘Mijn moeder had gelijk: mensen waren eindeloos gecompliceerd en interessant’, schreef Kahneman later over die ervaring.

Ondanks wat hij had meegemaakt in de oorlog en daarna, toen hij met zijn familie naar het toenmalige Britse mandaatgebied Palestina verhuisde en daarna diende in het Israëlische leger, liet Kahneman zich niet verleiden tot pessimisme. Het was ook die kritiek op zijn werk – dat zijn onthullingen over het irrationele brein pessimisme over de mens in de hand zou werken – die hij het felst verwierp. Bovendien vond Kahneman zijn werk geen ‘aanval op menselijke rationaliteit’, maar een nuancering ervan. De mens is rationeel én niet-rationeel, halfdenkend én halfdoend.

Piek en einde

Die dualiteit werkte hij uit in zijn populair-wetenschappelijke bestseller Thinking, Fast and Slow (2011), in Nederland verschenen onder de titel Ons feilbare denken. Mensen kennen twee systemen om beslissingen te nemen: snel, intuïtief en associatief en langzaam, bewust en op basis van regels. Die kunnen tot flink verschillende uitkomsten leiden.

Stel iemand de volgende vraag: een honkbalknuppel en bal kosten samen 1,10 euro en de knuppel is een euro duurder dan de bal. Hoeveel kost de bal? Veel mensen zullen intuïtief 10 cent zeggen. Wie systeem 2 inzet, komt op het juiste antwoord uit: 5 cent.

Het primaire systeem kan ook hele ervaringen tekenen, een fenomeen dat Kahneman de peak-end-regel doopte. Niet het totaal van de ervaring beklijft, maar de negatieve of positieve piek en het einde ervan. Als een artiest een concert geeft en een nummer vals zingt, kan iemand het hele concert om die reden als slecht ervaren, zeker als die negatieve piek aan het einde is. Raakt het glas leeg, dan wordt vergeten dat het ooit vol was.

Dat lot blijft Kahnemans carrière waarschijnlijk bespaard. De winst van zijn wetenschappelijke pieken overstijgt in ruime mate de pijn van het verlies dat zijn vakgebied nu zal voelen.