De gevangenenruil die er nooit kwam: hoe de dood van Navalny ook het grimmige lot van journalist Evan Gershkovich bezegelde

23 Augustus 2019. De Russische geheim agent Vladimir Krasikov volgt zijn doelwit op de fiets terwijl de man het Berlijnse park Tiergarten binnenloopt. Daar spelen kinderen en genieten ouders van een zonnetje. Vlak bij de schommels haalt Krasikov een pistool uit zijn rugzak en schiet zijn slachtoffer – een Tsjetsjeense oppositieleider – in de rug.

Krasikov stapt van zijn fiets en schiet, voor het oog van de kinderen, de man nog eens twee keer door het hoofd. Hij fietst weg maar wordt even later door de Duitse politie gearresteerd. Krasikov zit nu een levenslange gevangenisstraf uit in Beieren.

Onze vriend en collega Evan Gershkovich, verslaggever van The Moscow Times en nu voor The Wall Street Journal, kon toen nog niet bevroeden dat zijn lot vijf jaar later nauw verweven zou zijn met dat van Krasikov, de ‘fietsmoordenaar’ die al eerder op dezelfde manier een liquidatie uitvoerde.

Bezeten van zijn vak

Dit weekend is het precies een jaar geleden dat Evan op reportage in Jekaterinenburg door gemaskerde mannen werd weggevoerd uit een restaurant. Eenmaal in Moskou werd hij door de autoriteiten beschuldigd van spionage. Evan zit in voorarrest in de beruchte Lefortovogevangenis. Een concrete aanklacht is nog steeds niet geformuleerd.

Elke drie maanden – afgelopen week nog – wordt het voorarrest verlengd en dit kan eindeloos zo doorgaan. Voor spionage is geen enkel bewijs. Gershkovich was een van de weinige Amerikaanse journalisten die sinds de Russische aanval op Oekraïne nog in Rusland opereerden.

Hij was bezeten van zijn vak. Vlak voor zijn arrestatie was hij samen met boezemvriend en onze zoon Pjotr Sauer nog op vakantie in Thailand. ‘Zou je nog wel teruggaan?’ vroeg Pjotr aan Evan. Evan zag het als zijn journalistieke plicht door te gaan; op en top de verslaggever die ik had leren kennen bij The Moscow Times toen hij in 2017 vanuit Amerika naar Moskou kwam. De omgekeerde weg van zijn ouders, die juist in de jaren zeventig tijdens de Joodse emigratie van Rusland naar New Jersey waren getrokken.

‘The merchant of death’

Het werd al snel duidelijk dat het Kremlin en Poetin zelf ook weinig geloof hechtten aan het spionageverhaal. Evan was een pion geworden in het geopolitieke schaakspel van spionnenuitruil. Gershkovich is ook bepaald niet de eerste Amerikaan die het Kremlin heeft ‘verzameld’. Er zitten nu vijf Amerikanen vast, onder wie oud-marinier Paul Whelan, die zestien jaar werkkamp kreeg vanwege ‘spionage’, en journaliste Alsoe Koermasjeva. Zij zit sinds oktober in voorarrest.

In Amerikaanse en Europese gevangenissen zitten ook enkele Russen, meest vanwege cyber- en/of afpersingsdelicten. Genoeg ‘materiaal’ dus om gevangenen over en weer uit te ruilen.

Probleem is alleen dat Poetin er geen interesse in heeft ‘gewone’ Russen terug te halen; hij wil alleen zijn ‘collega’-geheim-agenten van de FSB terug. Hoog op zijn lijst stond wapenhandelaar Viktor Bout, ook bekend als ‘The merchant of death’. Bout voorzag op voorspraak van het Kremlin regimes in Afrika en elders van oorlogstuig. Hij werd twee jaar geleden geruild voor de Amerikaanse basketbalster Brittney Griner. Zij speelde in de Russische competitie en was bij de douane in Moskou gepakt met een marihuana-inhaler die ze tegen de astma gebruikte.

Ruilen voor Navalny

En nu is er nog maar één man over die Poetin per se wil terughalen: Vladimir Krasikov, de FSB-moordenaar uit Berlijn. Een maand geleden vloog de Duitse kanselier Olaf Scholz naar Washington voor een inderhaast geplande meeting met president Biden. Oekraïne en Gaza waren natuurlijk gespreksonderwerpen maar het laatste punt van de agenda betrof een gevangenenruil.

Volgens een reconstructie van The Wall Street Journal kwam het idee van Christo Grozev, een medestrijder van Aleksej Navalny. Grozev zou Hillary Clinton hebben benaderd met het idee Vladimir Krasikov te ruilen voor Navalny, Paul Whelan en Evan.

De Amerikaanse officials leek dat een goed idee. Maar Krasikov zat in een Duitse gevangenis en zonder de medewerking van Duitsland was er geen uitruil. Of kanselier Scholz mee wilde werken aan dit plan? Aan Duitse kant zou er weinig animo zijn geweest – een FSB-moordenaar die op klaarlichte dag iemand omlegt in een Berlijns park laat je niet zomaar vrij – maar de combinatie Navalny/Gershkovich leek aan te spreken.

Flink de pineut

In Rusland had Poetin inmiddels signalen afgegeven dat Evan wat hem betreft kon worden uitgeruild. De Amerikaanse journalist Tucker Carlson – die een geruchtmakend interview met Poetin opnam in Moskou – hoopte aanvankelijk dat hij Gershkovich mee terug zou nemen naar Amerika. Hij meldde dat Poetin zich ‘gegeneerd’ zou voelen over de arrestatie van Evan. Via Roman Abramovitsj, de oud-Chelseaeigenaar met toegang tot Poetin, werd de Russische kant gepolst en ook daar leken de seinen op groen te staan.

Alle betrokkenen hielden de adem in. Joelia Navalnaja dacht haar man weer in de armen kunnen te sluiten. Tot zes dagen later het verschrikkelijk nieuws kwam dat Navalny in zijn strafkamp op de Noordpool was overleden.

“Zulke dingen gebeuren,” sprak Poetin cynisch, die er nog aan toevoegde dat hij Navalny (eindelijk sprak Poetin zijn naam uit) best had willen uitruilen. Wat er in die zes dagen precies is gebeurd en hoe Navalny aan zijn einde kwam, zullen we misschien wel nooit weten. Maar vaststaat dat Evan Gershkovich, die in zijn cel geen weet had van alle onderhandelingen, flink de pineut is.

Duitsland vindt hem niet ‘zwaar’ genoeg om te ruilen tegen FSB’er Krasikov en zal zich na het echec van de mislukte Navalny/Evan-ruil wel twee keer bedenken alvorens nieuwe onderhandelingen aan te gaan. Biden heeft – ondanks beloftes dat hij alles zal doen om Evan vrij te krijgen – simpelweg geen Amerikaanse ‘ruilmiddel’.

Beste jaren van zijn leven

Dus slijt Evan vooralsnog zijn dagen samen met een andere gevangene in een benauwde cel in Lefortovo, waar het licht dag en nacht brandt en hij per dag slechts een kwartiertje buitenkomt op een bemuurde luchtplaats in een ritme – zoals hij in zijn brieven omschrijft – van ontbijt, schoonmaken, oefeningen, lezen, meditatie, weer lezen, domme programma’s op de Russische tv kijken, weer lezen en slapen.

Het is moeilijk te bevatten, maar Evan wil het liefst dat zijn ‘proces’ zo snel mogelijk plaatsvindt – hem hangt zeker vijftien jaar boven het hoofd – zodat hij naar een strafkamp wordt gestuurd. Daar komt hij dan in een barak met andere gevangenen en heeft hij in ieder geval weer enigszins sociaal contact.

Evan is nu 32 jaar, hij slijt de beste jaren van zijn leven volkomen ten onrechte in een cel. Hij kan vrijkomen als Duitsland en Amerika de handen ineenslaan en hem (en andere Amerikaanse gevangenen) uitruilen voor Vladimir Krasikov. Krasikov heeft het intussen een stuk makkelijker in zijn Beierse gevangenis aan de Donau, waar hij vele uren rondwandelt in de gevangenistuin en boeken leest over de heldendaden van Russische spionnen.

Derk Sauer is uitgever van The Moscow Times en columnist bij Het Parool. Hij is ook ­oprichter van de Russische krant Vedomosti en oud-uitgever van RBK Gazeta.