Gemeente Amsterdam en GVB: zo snel mogelijk gedenktekens bij tramhaltes waar Joden gedeporteerd werden

Vanaf de haltes aan de Plantage Middenlaan, Beethovenstraat en het Victorieplein werden tijdens de Tweede Wereldoorlog Joden weggevoerd om via het Centraal Station met de trein naar kamp Westerbork en concentratiekampen te worden vervoerd. Mede door de inzet van het GVB konden 48.000 Joodse Amsterdammers snel de stad worden uitgebracht. Bij deze haltes willen de gemeente en het GVB gedenktekens plaatsen.

Uit het net verschenen boek en de gelijknamige film Verdwenen stad van schrijver Guus Luijters en filmmaker Willy Lindwer bleek onlangs dat het GVB alle tramritten declareerde waarmee tussen half juli 1942 en eind augustus 1944 Joden uit Amsterdam werden gedeporteerd. De facturen tonen dat voor de deportatie zo’n 900 tramritten zijn ingezet, waarvoor het GVB ruim 9000 gulden declareerde en ook grotendeels ontving.

Van dat geld nemen de gemeente en het GVB nu afstand. Het gaat om omgerekend 61.000 euro. Het college heeft dit afgerond naar 100.000 euro. Het Centraal Joods Overleg (CJO) is gevraagd een voorstel te doen voor de besteding van het geld en heeft daarop instemmend gereageerd, zegt de gemeente.

Extra bewustzijn

Het GVB wil daarnaast ook extra bewustzijn creëren door in de eigen reisinformatieapp uitleg te geven over de rol van de haltes. Ook staan de gemeente en het GVB positief tegenover het voorstel om de naam van de halte Artis aan de Plantage Middenlaan te veranderen in Artis/Nationaal Holocaust Museum.

Er wordt bekeken of bij station Amsterdam Muiderpoort eveneens een gedenkteken kan worden geplaatst. Burgemeester Femke Halsema gaat het voorstel van Volt-raadslid Itay Garmy – een gratis bezoek aan het Nationaal Holocaust Museum voor Amsterdamse middelbare scholieren – overnemen.

‘Het college van b. en w. draagt de historische en morele verantwoordelijkheid om rekenschap af te leggen over het meewerken van de Gemeentetram Amsterdam aan de deportatie van Amsterdamse Joden,’ aldus de gemeente in een persbericht.

Spijt betuigen

In het boek Verdwenen stad staan 23 facturen die het GVB had ingediend bij de Zentralstelle für jüdische Auswanderung – de organisatie die de deportatie van de Joden coördineerde – en brieven over openstaande betalingen aan het gemeentelijk incassobureau. Een van de facturen, gedateerd 4 september 1944, betreft het transport van de familie Frank en de andere vier onderduikers uit het Achterhuis op 8 augustus 1944. Hun namen staan op de transportlijst van de ruim zeventig Joden die die dag vanuit de gevangenis naar Westerbork zijn afgevoerd.

Burgemeester Halsema gaf al eerder opdracht naar een onderzoek dat inzicht moet geven in de rollen van alle diensten van de gemeente die in de oorlog betrokken waren bij de uitsluiting en vervolging van Joodse Amsterdammers. Dit is naar alle waarschijnlijkheid begin volgend jaar klaar. De gemeente en GVB zullen dan met een ‘gepaste reactie’ komen.

Dat neemt volgens de gemeente en het GVB niet weg dat ze ‘nu ruimhartig en welgemeend spijt wil betuigen’. De twee partijen noemen het ‘afschuwelijk en wreed dat het Gemeentevervoerbedrijf facturen heeft gestuurd voor het uitvoeren van de ritten om Joodse Amsterdammers naar het Centraal Station en het Muiderpoortstation te vervoeren’.

Het is een begin

Filmmaker Lindwer en schrijver Luijters zijn ‘zeer tevreden’ over het resultaat van het gesprek tussen het CJO en het GVB. “Dit is een mooi en positief begin dat we met onze film en het boek Verdwenen stad hebben bereikt. Maar het is een begin. Hierna komt nog de schadevergoeding voor het wegvoeren van de Joden. Dat zal neerkomen op een paar miljoen euro. Dat geld willen we steken in een onderwijsproject en voorlichtingspakketten.”

Dat onder meer tramhaltes nu gemarkeerd worden, is belangrijk ‘in het licht van wat er nu in Nederland gebeurt en vanwege het aantal antisemitische incidenten in de stad’, aldus Lindwer. “Men moet weten wat er tachtig jaar geleden is geschied. Dat er op veel plekken in totaal 80.000 Joden zijn weggevoerd, hoor je te markeren in de stad. Dat is belangrijk voor de jeugd en de toekomst.”

Ook algemeen directeur Emile Schrijver van het Joods Cultureel Kwartier juicht het toe dat de tramhalte Artis een gedenkteken met tekstuitleg en een nieuwe naam krijgt. “Het is voor elke Amsterdammer belangrijk dat zij kort stilstaan bij wat er gebeurd is. De halte bevindt zich tussen het museum en de schouwburg, waarvandaan 46.000 Joden zijn gedeporteerd. De tramhalte verbindt de twee gebouwen met elkaar. Nu al gaat de helft van de bezoekers van het museum ook naar de schouwburg en dat worden er straks waarschijnlijk meer.”

Dat ook andere tramhaltes een markering krijgen, vindt Schrijver eveneens van belang. “Ik las in Verdwenen stad hoeveel Joden zijn weggevoerd vanaf de Beethovenstraat. Dat grote aantal kende ik niet. Dus het is goed dat de Amsterdammer dit ook weet.”

Over de auteur: Jesper Roele schrijft sinds 2019 voor Het Parool over alledaags nieuws uit Amsterdam, festivals, het nachtleven en de techsector. Tips kan je sturen naar j.roele@parool.nl.