In Gaza is een hongersnood ophanden. ‘Deze cijfers hebben we nog niet eerder gezien’

Het begint met een gevoel van honger. Een rammelende maag, flauwte, weinig energie. Na een paar dagen begint het lichaam zichzelf te verteren, en boort het de opgeslagen energiereserves aan. Vetreserves verdwijnen langzaam, de stofwisseling vertraagt, het immuunsysteem werkt minder goed. Organen zoals de longen, de maag en het hart krimpen, de lichaamstemperatuur wordt minder goed gereguleerd, duizeligheid, irritatie of apathie treden op. De huid wordt bleker. Als er geen vet meer is om te verteren, richt het lichaam zich op de spieren – in de armen, de benen, het hart – die langzaam worden afgebroken.

Ondervoeding en verhongering zijn voor miljoenen mensen de dagelijkse realiteit, stelde de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) vorig jaar in een uitgebreid rapport. Wereldwijd zijn er nog altijd volwassenen en kinderen die bovenstaande stap voor stap doormaken, met uiteindelijk – als de situatie niet verbetert – de dood als resultaat.

Een middelpunt in de wereldwijde hongercrisis is momenteel Gaza. In een paar maanden tijd is de voedselzekerheid er bijna compleet weggevallen, stelt het meest recente rapport van de Integrated Food Security Phase Classification (IPC), dat vorige week uitkwam.

Laatste bezittingen van de hand doen

Het IPC is een van de meest gezaghebbende bronnen als het gaat over voedselonzekerheid en honger wereldwijd, en wordt gebruikt door wetenschappers, ngo’s, en de VN. Het is een classificatiesysteem dat in 2004 werd ontwikkeld, nadat er behoefte ontstond om op internationaal niveau één systeem te hanteren om de ernst van voedselcrises te omschrijven. Onderzoekers gebruiken data van ziekenhuizen en medische posten, hulporganisaties en data uit eigen onderzoek om een bevolking in te delen in verschillende ‘fases’ van ondervoeding.

Er zijn vijf fases. Fase 1 is ‘minimaal’, hier kunnen huishoudens nog zonder veel problemen aan essentiële levensmiddelen komen. Fase 2 is ‘onder druk’, wat betekent dat huishoudens nog voldoende eten hebben, maar moeite hebben met het bemachtigen van sommige andere essentiële levensmiddelen. Fase 3 is ‘crisis’, hier is al sprake van ondervoeding, óf van het ruilen of verkopen van bezittingen om aan basale voedselbehoeften te voldoen.

Fase 4 is een ‘noodsituatie’, wat inhoudt dat mensen ernstig ondervoed zijn, hoewel sommigen de last nog iets kunnen verlichten door hun laatste bezittingen van de hand te doen. Het is mogelijk dat er al doden vallen. Fase 5 is ‘catastrofaal’ of ‘hongersnood’, hier is sprake van kritieke ondervoeding en verhongering. Mensen sterven van de honger.

‘Catastrofaal’ is van toepassing op individuele huishoudens, ‘hongersnood’ is wat uiteindelijk wordt uitgeroepen over een gebied, als een deel van dat gebied in fase 5 verkeert en er een bepaald percentage mensen dagelijks sterft als gevolg van ondervoeding.

Ongekend

In Gaza zijn momenteel, op een bevolking van 2,2 miljoen, 677.000 mensen in fase 5, en 876.000 in fase 4, stelt het rapport. Volgens de projectie voor de komende paar maanden – een berekening die uitgaat van een invasie van Rafah – kan het aantal mensen in fase 5 oplopen tot ruim 1,1 miljoen mensen.

“De cijfers waar het IPC nu mee komt, die hebben we in onze carrières nog nooit eerder gezien”, reageert Alex de Waal, hoofd van de World Peace Foundation en auteur van Mass Starvation: The History and Future of Famine. “Het ergste wat hiervoor óóit is geregistreerd door het IPC is de hongersnood in Somalië in 2011. Daar vielen 490.000 mensen in fase 5. En dat ontvouwde zich over een langere periode, terwijl dit zich in vijf maanden heeft ontwikkeld. Het is echt schokkend.”

De Waal benadrukt dat als het om absolute aantallen gaat – er wonen zo’n 2,2 miljoen mensen in Gaza – er andere voedselcrises zijn waar méér mensen honger lijden. “Maar als je het hebt over de intensiteit, dan is dit echt ongekend.”

Een arbitrair begrip?

Maar is er nu sprake van een ‘officiële’ hongersnood? Deze eeuw is die twee keer eerder uitgeroepen: in Somalië in 2011 en in Zuid-Soedan in 2017. Een hongersnood wordt meestal uitgeroepen door de Verenigde Naties, nationale regeringen, of ngo’s, die dit doen aan de hand van de data van het IPC.

Vaak komt het neer op één cruciaal criterium: elke dag moeten minstens 2 op de 10.000 mensen sterven aan de gevolgen van ondervoeding. En groot deel van de bevolking kan zich dus al in fase 5 bevinden, voordat het officieel een hongersnood heet.

De Waal heeft er geen twijfel over dat op korte termijn óók in Gaza ‘officieel’ een hongersnood zal worden uitgeroepen. Dat is in lijn met het IPC, dat verwacht dat in het noorden van Gaza ‘ergens tussen half maart en mei’ sprake zal zijn van een hongersnood.

“Maar we moeten ons ook niet gaan blindstaren op het woord ‘hongersnood’”, vindt de Waal. Ergens is het ook maar een arbitrair begrip, wil hij zeggen. “Twintig jaar geleden, tijdens het ontwikkelen van deze schaal, werd er druk over gediscussieerd. De vraag was: op welk punt noemen we het een hongersnood? Er ging ook een prototype rond waar sprake was van hongersnood als er dagelijks 1 op de 10.000 stierf aan de gevolgen van ondervoeding. Als dat het criterium was geworden, dan zou er een tijd geleden al een hongersnood zijn uitgeroepen.”

Daarnaast kan het volgens hem de indruk wekken dat zo lang er nog geen hongersnood is uitgeroepen, er nog weinig doden vallen. “Het IPC verwacht dus dat het noorden van Gaza, ruim een miljoen mensen, binnenkort met hongersnood te maken heeft. Dat betekent dat er tegen die tijd 2 op de 10.000 sterven; dat is 200 mensen per dag, of 6000 mensen per maand. Maar als er dus 5000 mensen per maand sterven, dan geldt dat niet als hongersnood.”

Kinderen als eerste geraakt

In voedselcrises zijn het vaak de jongsten die het kwetsbaarst zijn. Ook nu in Gaza, zegt Annegré de Roos, expert op het gebied van voeding en voedselzekerheid bij hulporganisatie Save the Children. “We zien dat de allerkleinsten – kinderen tussen 2 en 6 maanden oud, die niks anders kennen dan dit conflict – nu al heel sterk ondervoed zijn. Zij hadden mogelijk al een achterstand toen ze geboren werden, doordat de moeders zelf al ondervoed waren, of omdat ze geen borstvoeding kunnen geven.”

De gevolgen van ondervoeding op kinderen zijn ernstig. Het kan leiden tot de dood, of het kan de ontwikkeling waar ze middenin zitten ernstig verstoren. “Ze zijn sneller aangedaan”, legt De Roos uit. “Als ze voor langere tijd niet genoeg eten krijgen en dus onvoldoende eiwitten, mineralen en vitaminen, dan krijg je te maken met situaties van acute en specifiek ernstige ondervoeding waardoor ze komen te overlijden, en langdurig eenzijdige inname van voedingsmiddelen, waardoor kinderen zich niet goed fysiek en geestelijk ontwikkelen, wat levenslange gevolgen kan hebben.” Het gaat om een aanzienlijk deel van Gaza’s bevolking: bijna de helft van alle Gazanen is jonger dan achttien jaar.

Is het nog mogelijk het tij te keren? “Voor een gedeelte van de mensen die in fase 5 zitten, is het onomkeerbaar”, denkt De Roos. “Hoeveel, dat is moeilijk te zeggen. Wat nu belangrijk is om verdere escalatie - waarbij mensen van fase 4 naar fase 5 gaan - te voorkomen. Als dat lukt, zou dat een groot goed zijn”. Maar om dat te realiseren zijn er hulpgoederen nodig, veel hulpgoederen, en snél.

Trucks langs de grens

Die hulpgoederen zijn er, ze staan op enkele tientallen kilometers afstand bij de grens met Rafah. Maar ze worden slechts mondjesmaat binnengelaten. Mensenrechtenorganisaties, waaronder Amnesty International, beschuldigen Israël ervan de toegang tot Gaza ‘te blokkeren en te belemmeren’. Israël ontkent.

De secretaris-generaal van de VN António Guterres deed vorige week, tijdens een bezoek aan de grensovergang bij Rafah, nog een oproep om meer hulp toe te laten. “Hier, vanaf deze grensovergang, zien we het verdriet en de harteloosheid van dit alles. Een lange rij tegengehouden trucks aan één kant van het hek, de lange schaduw van verhongering aan de andere kant.”

Maar als er eenmaal op grote schaal hulp wordt binnengelaten, dan is de crisis niet zomaar opgelost. Het op krachten brengen van mensen is een uitdaging op zich, zegt De Roos. “In het geval van mensen die ernstig ondervoed zijn, moet je de juiste voeding toedienen – inclusief eiwitten, vitamines, proteïnes – zodat ze op de juiste manier kunnen aansterken. Ook al krijgt iemand een flinke maaltijd per dag, dat is eigenlijk onvoldoende als het niet aangepast is aan die behoeftes.”

‘Uithongering wordt als oorlogswapen ingezet’

In de internationale gemeenschap, waar het besef lijkt door te dringen dat een wijdverspreide hongersnood in Gaza slechts een kwestie van tijd is, wordt er vaker hard uitgehaald naar Israël. De Britse minister van buitenlandse zaken David Cameron zei begin maart dat het geduld van het Verenigd Koninkrijk voor Israël, dat volgens hem niet genoeg humanitaire hulp binnenlaat, op begint te raken.

“Israël is de bezettende macht, en is verantwoordelijk”, aldus Cameron. Die verantwoordelijkheid zal volgens de minister meegenomen worden in “het bepalen of Israël het internationaal humanitair recht naleeft”.

EU-buitenlandchef Josep Borrell trok vorige week feller van leer. “Uithongering wordt als oorlogswapen ingezet. Israël lokt een hongersnood uit”, zei hij. Borrell staat doorgaans bekend om zijn snijdende en niet altijd even diplomatieke uitspraken, maar hij was niet de enige die Israël op de korrel nam. Volker Türk, VN-commissaris voor de mensenrechten, zei een dag later dat Israëls ‘aanhoudende restricties op het invoeren van hulpgoederen’ en ‘de manier waarop het gevechtshandelingen blijft uitvoeren’ mogelijk uitkomen op ‘het gebruik van uithongering als oorlogsmethode’. “Dat is een oorlogsmisdaad”, besloot Türk.

Waarschuwing

De oorlogsmisdaad van uithongering hoeft niet alleen maar over het onthouden van voedsel te gaan. Zo stelt het Statuut van Rome, het verdrag dat aan de basis ligt van het Internationaal Strafhof, dat het gaat om het bewust onthouden van alle zaken ‘die onmisbaar zijn voor het overleven, waaronder het opzettelijk belemmeren van hulpgoederen’.

“Het gaat dus niet alleen over eten, maar ook over schoon drinkwater, medicijnen en onderdak”, somt De Waal op. Hij is het eens met de beoordelingen van Borrell en Türk. “Het vorige IPC-rapport, dat in december gepubliceerd werd, was héél duidelijk: als de oorlog op dezelfde manier gevoerd blijft worden, als de basisvoorzieningen in Gaza niet worden opgebouwd, als er geen humanitaire hulp - op grote schaal - binnenkomt, dan krijgen we te maken met hongersnood. Dat was een duidelijke waarschuwing”, vindt hij.

“Dus: als Israël daar niks mee heeft gedaan, dan wist het heel goed wat de gevolgen daarvan zouden zijn. Als je weet dat de uitkomst van je handelen hongersnood is, en je gaat er toch mee door? Ja, dan gebruik je het als een wapen.”

Dat Israël er alles aan moet doen om humanitaire hulp toe te laten werd ook benadrukt in een van de voorlopige maatregelen die het Internationaal Gerechtshof eind januari publiceerde, in de tussenuitspraak van de genocidezaak die Zuid-Afrika tegen Israël aanspande. Ook de rechter die namens Israël plaatsnam in het hof, Aharon Barak, stemde voor die maatregel.

‘Zelfs als het schieten stopt, zal het sterven doorgaan’

Hulporganisaties pleiten ondertussen voor een onmiddellijk staakt-het-vuren, in de hoop dat hulpkonvooien dan met meer regelmaat Gaza zouden worden binnengelaten. “Dan pas kan de hulp echt op gang komen. Anders is het als het druppelen met een pipet”, benadrukt ook De Roos. Een staakt-het-vuren is inderdaad stap één, beaamt de Waal, samen met het zo snel mogelijk herstellen van infrastructur en de watervoorziening, om de verspreiding van ziektes waar ondervoede mensen extra kwetsbaar voor zijn, te voorkomen.

Maar het verraderlijke aan een hongercrisis, is dat wanneer deze eenmaal op gang is, die niet zomaar afgeremd kan worden. “Zelfs als het schieten vandaag stopt, en hulpgoederen massaal naar binnen worden gelaten, dan zal het sterven doorgaan”, besluit de Waal. “We hebben nu een momentum bereikt dat je niet zomaar kan stoppen.”

Lees ook:

Gaza wordt langzaam uitgehongerd. De cijfers zijn alarmerend

Een grootschalige hongersnood is ‘bijna onvermijdelijk’ als er niks gebeurt, waarschuwen de VN.

De honger verspreidt zich door Gaza. ‘Ik zeg dat ik vol zit, zodat mijn kinderen kunnen eten’

In Gaza wordt voedsel steeds schaarser. Mensen staan uren in de rij, er breken ruzies uit, ouders slaan zelf een maaltijd over om hun kinderen eten te geven. ‘Er is niets meer’.