De stier van Potter blijkt een broertje in Ierland te hebben

De Stier van Paulus Potter, het grootste schilderij van het Mauritshuis, de ‘Nachtwacht van Den Haag’, wordt de komende anderhalf jaar grondig gerestaureerd en onderzocht. Bij zo’n project horen ontdekkingen. En ja hoor, nog voor het werk echt begint is er al een: de stier heeft een broertje in Ierland.

Potter schilderde talloze runderen, maar deze vondst is toch heel bijzonder. Het schilderij van de Ierse stier hangt inmiddels naast de Nederlandse in het openbare restauratie-atelier van het Haagse museum, door medewerkers liefdevol ‘de stal’ gedoopt.

Het publiek kan komen kijken hoezeer ze op elkaar lijken: de roodbonte van het Mauritshuis en de witte uit de National Gallery of Ireland in Dublin. Dezelfde glanzende ogen, de borstelige vacht tussen de ogen en de krulletjes rond de hoorns. Het schilderij uit Dublin is veel kleiner, van de witte stier is alleen de kop te zien. Hij heeft een prachtige bloemenkrans om zijn nek en die speelde een belangrijke rol bij de ontdekking.

Restaurator Jolijn Schilder vond tijdens onderzoek een bericht in een Amsterdamse krant uit 1664, waarin wordt aangekondigd dat er drie schilderijen van Paulus Potter geveild zullen worden in herberg De Gouden Son aan de Nieuwendijk. Eén schilderij is De Stier die nu in het Mauritshuis hangt en in 1647 door Potter werd gesigneerd. Er wordt ook een kleiner schilderijtje genoemd, maar haar aandacht werd getrokken door de vermelding van een ander groot werk. Het stelde de roof van prinses Europa voor, door oppergod Zeus die zich voor de gelegenheid had getransformeerd tot witte stier. Europa had de stier een bloemenkrans omgehangen, voor ze door hem werd ontvoerd.

Een oudere verflaag

Schilder moest denken aan het schilderij in Dublin, dat ooit werd toegeschreven aan Potter. “Maar ja, er was geen Europa te zien”, zegt ze. “Of toch wel?” Het werd onderzocht met infrarood en de verrassing was groot: onder de blauwe lucht en de rug van de stier bleek een oudere verflaag te zitten, die een rode jurk voorstelde. En er kwam een hand tevoorschijn die zijn hoorn vasthield, ook overgeschilderd. Ooit had er een vrouw op zijn rug gezeten.

Het kon niet anders, dit kleine doek was een fragment van het grote schilderij van Potter dat genoemd werd in de oude krant. “Helaas is Europa nu onthoofd”, zegt Schilder. Waarom het schilderij kleiner is gemaakt, is niet bekend – er is nog veel onderzoek te doen.

Caroline Campbell, directeur van de National Gallery of Ireland, is zeer verheugd. Ze is speciaal naar Den Haag gekomen en ziet de schilderijen nu naast elkaar hangen. “Ooit werd onze stier toegeschreven aan Potter, maar sinds de jaren tachtig werd gedacht dat het om een navolger ging”, zegt ze. Nu blijkt het dus toch een Potter te zijn. Op het schilderij zijn de hand en stukken van de rode jurk inmiddels zichtbaar gemaakt, de blauwe verf is verwijderd. Of ze dat zo gaan laten, weet Campbell nog niet. “Het is zo’n opwindende ontdekkingsreis, we zien nog wel”, zegt ze.

Het is een mooi begin voor het restauratietraject waarmee het Mauritshuis De Stier weer wat meer in de spotlights wil zetten. Want de afgelopen decennia is zijn faam wat verbleekt, met name de Vermeers in de collectie zijn nu de publiekslievelingen. Ooit was dat anders. De Stier trok in al 1774 veel bekijks, het was waarschijnlijk het grootste stuk in het eerste museum van Nederland, dat toen door stadhouder Willem V in Den Haag werd opgericht. Toen de Fransen in 1795 Nederland binnentrokken werd die collectie van tweehonderd schilderijen, inclusief De Stier, ingepakt en naar het net geopende Louvre in Parijs gebracht.

Onder de indruk van het realisme

Ook daar vergaapte men zich aan het schilderij. “Napoleon was er idolaat van”, zegt Martine Gosselink, directeur van het Mauritshuis. De Fransen snapten het niet. “Waarom waren de zeventiende-eeuwse Nederlanders zo gek geweest om zo’n groot schilderij te maken van zoiets ordinairs als een stier? De Fransen deden dat alleen met vorsten, of bijbelse en historische voorstellingen.” Ondertussen waren ze diep onder de indruk van het realisme van het schilderij. De gedetailleerde en natuurgetrouwe manier waarop niet alleen de stier, maar ook de koe en de schapen waren afgebeeld. En details als de vliegen en het kikkertje op de voorgrond.

Toen Napoleon was verslagen bij Waterloo en de Nederlanders hun kunst terug eisten, wilden de Fransen de stier niet zonder slag of stoot laten gaan. “Er werd om gevochten”, zegt Gosselink. “De Fransen probeerden het doek te beschadigen.” Er kwamen soldaten aan te pas, maar uiteindelijk keerde het terug in Den Haag, waar het in 1822 in het nieuw opgerichte Mauritshuis kwam te hangen. De zegetocht ging door. In de eerste catalogus schreef de directeur: ‘De nabootsing der natuur kan tot geen hooger trap van volmaaktheid gebragt worden, dan in dit wonderstuk’.

Een samengestelde stier

Daar valt wel wat op af te dingen, bleek uit eerder onderzoek. De horens en de halskwab zijn van een stier van twee jaar, terwijl het gebit van een vierjarige is. Ook in het lijf zitten dit soort verschillen. Waarschijnlijk heeft Potter, van wie bekend is dat hij altijd en overal schetste, deze stier samengesteld uit studies van meerdere dieren.

Restaurator Abbie Vandivere droomt er al jaren van de stier ‘van kop tot staart’ onder handen te nemen. Met de nieuwste technieken hoopt ze op nog meer ontdekkingen. Ze heeft al vastgesteld dat er oorspronkelijk een hek op het schilderij stond, dat weer verdwenen is. Minstens zo belangrijk is het herstellen van sommige oude restauraties. Met name de lucht is in de Franse tijd nogal grof overschilderd. En de verf waarmee beschadigingen op de vacht van de stier zijn geretoucheerd, is verkleurd.

De komende anderhalf jaar kan het publiek, als Potterkijker, vanachter glas het hele proces volgen. In 2027 komt er een grote tentoonstelling rond Potter en zijn stier.

Lees ook:

De Nachtwacht is flink gegroeid en is weer precies zoals Rembrandt hem schilderde

De Nachtwacht is weer compleet. De stukken die er in 1715 oneerbiedig van afgesneden werden, zijn gereconstrueerd door een computer die leerde schilderen als Rembrandt.

Vermeer zette zijn melkmeisje eerst in een vollere keuken

Met nieuwe technieken keken onderzoekers dwars door de verflagen van Vermeers schilderij Het melkmeisje. Ze ontdekten dat de schilder eerst een veel drukkere voorstelling in gedachten had, maar bleef zoeken naar de perfecte compositie.