Voor Poolse rechters duurt het herstel van de rechtsstaat te lang

Rechter Waldemar Zurek heeft de Poolse Grondwet altijd bij zich. Hij haalt een klein roodbruin boekje tevoorschijn, het past tussen zijn duim en wijsvinger. ‘Heel handig’, zegt Zurek. ‘Zo kun je altijd iets opzoeken.’ Maar de juridische tekst in broekzakformaat heeft ook een symbolische betekenis. ‘Het is een talisman’, vertelt de rechter. De Grondwet als houvast in barre tijden.

Zoals de afgelopen acht jaar, waarin de rechts-nationalistische regering van Recht en Rechtvaardigheid (PiS) de aanval op de Poolse rechtsstaat opende. En op landgenoten als Zurek, die haar met hand en tand verdedigden. Dat heeft hij geweten. Nadat hij zich kritisch had uitgelaten over de pogingen van PiS om het juridisch apparaat te controleren en onder meer naar het Europees Hof stapte, kwam Zurek in de problemen. ‘De vorige regering had niet voorzien dat er een grote groep rechters weerstand zou bieden.’

De rechter uit Krakow werd overgeplaatst naar een lagere rechtbank, het anticorruptiebureau viel hem jaren lastig, hij kreeg meer dan twintig tuchtzaken aan zijn broek – ‘onder de rechters ben ik recordhouder’ – en regeringsgezinde media voerden een hetze tegen hem. Dat raakte ook zijn familie. ‘Mijn ouders woonden in een klein dorp, mijn moeder werd als gepensioneerd leraar gerespecteerd. Daarna werden ze met de nek aangekeken. Haar priester vroeg of ze me kon laten stoppen met mijn gevecht tegen de regering.’

Zurek, en in zekere zin heel Polen, is nu aan het bijkomen. Afgelopen najaar behaalde Donald Tusk bij de verkiezingen een meerderheid met een pro-Europese coalitie. Sindsdien volgen de ontwikkelingen elkaar snel op. De publieke omroep werd met een bliksemoffensief hervormd, de gevangenzetting van twee PiS-kopstukken stortte het land in politieke chaos en loyalisten van de oude partij worden ontslagen. Dagelijks staan de kranten bol van veranderingen bij staatsbedrijven en ambassades.

Vorige week was Tusk honderd dagen aan de macht. Zijn verkiezingsbelofte was om in die periode honderd dingen gedaan te krijgen – in werkelijkheid heeft de regering er, ondanks de wervelwind die door Polen raast, pas zeventien volledig kunnen waarmaken. Het herstel van de rechtsstaat staat hoog op de agenda, maar vordert langzaam. Onlangs zei Tusk dat de meeste van zijn plannen ‘in een fase van uitvoering’ zijn, maar hij gaf toe dat het moeilijker is dan verwacht. Hij staat tegenover ‘een betonnen PiS-staat’, aldus de premier.

Wittebroodsweken

PiS heeft zich ingegraven bij sleutelinstituties als het Grondwettelijk Hof, de Nationale Raad voor de Rechtspraak en het Hooggerechtshof. Dat maak je niet met een pennestreek ongedaan – tenzij je bereid bent zelf de wet te overtreden. Minister van Justitie Adam Bodnar zei in een interview met dagblad Gazeta Wyborcza dat hij doorzet ‘met vastberadenheid, maar zonder de regels van de samenleving en de democratie te overtreden’. Bodnar vraagt om ‘geduld’.

Maar na de wittebroodsweken van de nieuwe regering overheerst juist ongeduld. Zoals bij rechters als Waldemar Zurek. Hij is op bezoek in hoofdstad Warschau voor een kleinschalige bijeenkomst van deskundigen om over de rechtsstaat te spreken – het onderwerp leidt dezer dagen tot veel discussie in Polen. ‘Ik heb mijn pak thuisgelaten’, zegt hij met een glimlach. De rechter gaat vandaag gekleed in een hoodie van de ‘Grondwettour’, een initiatief waarbij rechters door het land trokken om Polen te informeren over de afbraak van de rechtsstaat.

De verkiezingsuitslag van oktober vorig jaar luidde een grote verandering in, zegt rechter Zurek. ‘Polen voelt anders. We zijn teruggekeerd naar de democratie. Als PiS nog een keer had gewonnen, vrees ik dat kritische rechters achter de tralies waren verdwenen.’ Maar Zurek steekt zijn kritiek op de nieuwe regering evenmin onder stoelen of banken: de hervormingen gaan hem te langzaam, een geluid dat ook geregeld van collega-rechters klinkt in het publieke debat.

Het is niet alsof Bodnar niets doet, zegt Zurek, die – dat is zijn natuur als rechter – graag wikt en weegt. Zo hervormde de minister het Openbaar Ministerie en verving vele aanklagers. Bij regionale rechtbanken zijn diverse rechters die te boek staan als zetbazen van de vorige regering ontslagen of geschorst.

Maar de regering zou meer kunnen, nee, móéten doen. Neem bijvoorbeeld de Nationale Raad voor de Rechtspraak, zegt Zurek, belast met de voordracht van nieuwe rechters. Door dit orgaan te politiseren heeft PiS haar grip op de rechterlijke macht verstevigd en zo ‘beton over het systeem gegoten’. Circa 3.200 rechters, eenderde van de beroepsgroep, zijn door de politiek beïnvloede Raad naar voren geschoven.

Wat betreft Zurek moet de Raad worden gestopt en moeten twijfelachtige rechters worden teruggefloten. ‘Ik begrijp dat Bodnar in een moeilijke situatie zit. Maar bijvoorbeeld bij de publieke omroep heeft de regering snel gehandeld, zoiets hebben we ook nodig binnen de rechtsstaat. Nu lopen de beulen nog steeds rond tussen hun slachtoffers.’

Riskante operatie

Het tempo van de hervormingen is inderdaad langzaam, zegt Maciej Kisilowski, universitair hoofddocent rechten aan de Central European University in Wenen. ‘Maar een belangrijke vraag is: langzaam in vergelijking met wat? In vergelijking met een zuiver juridisch idee van hoe de Poolse rechtsstaat zou moeten zijn? Ja. Maar in vergelijking met hoe politiek in de praktijk werkt? Nee.’ Voor rechters is de wet leidend, maar voor Tusk en de zijnen komt er ook politiek bij kijken.

Het is ‘een riskante operatie in een verdeeld land’, zegt Kisilowski. ‘We moeten niet vergeten dat 40 procent van de stemmen naar partijen zijn gegaan die niet in de regering zitten. Die mensen moet je overtuigen dat het herstel van de rechtsstaat een goede ontwikkeling is en niet een staatsgreep, zoals PiS beweert.’

PiS is verweven met de instituties. ‘Ze doen nu alsof de nieuwe regering de wet breekt’, zegt Zurek. ‘Maar het is het herstel van het onrecht dat zij introduceerden.’ Het is net als een gebroken arm die krom groeit, zegt de rechter. ‘De arts zal zeggen: we moeten je arm nog een keer breken. Niet om je pijn te doen, maar om te helen.’

Jakub Jaraczewski, die onderzoek doet naar de Poolse rechtsstaat bij denktank Democracy Reporting International, bepleit een behoedzame aanpak. ‘Polen heeft geen drastische acties nodig, maar een doelgericht, langzaam proces.’ Minister Bodnar heeft inmiddels een pakket wetten bedacht die dat moeten bewerkstelligen. Zijn stappenplan presenteerde hij recentelijk in Brussel, waar de Europese Commissie welwillend reageerde. Kort daarop kondigde Commissievoorzitter Ursula von der Leyen aan dat bevroren EU-fondsen voor Polen op basis van deze ambities worden gedeblokkeerd.

Maar tussen droom en daad staat de Poolse president én PiS-bondgenoot Duda in de weg. Hij moet elke nieuwe wet ondertekenen en kan ook zijn veto uitspreken. Duda laat doorschemeren dat wetgeving aangaande rechters die onder zijn presidentschap zijn benoemd een ‘rode lijn’ is. Daarmee zijn structurele hervormingen van de baan.

De volgende presidentsverkiezingen zijn in mei 2025. Het is realistisch dat het herstel van de rechtsstaat pas echt vaart krijgt onder een andere president, zegt Jaraczewski. ‘Maar de wetten waarover Duda nu een veto uitspreekt, liggen dan al klaar.’ Bodnar verzet ondertussen de bakens, met creatieve oplossingen waarvoor geen wetswijzigingen nodig zijn.

Schone breuk

Van een schone breuk met het verleden is geen sprake. Zurek ondervindt dat aan den lijve. ‘Sommige tuchtzaken tegen mij lopen nog.’ Gevraagd naar de afgelopen jaren praat Zurek snel, geeft talloze voorbeelden waarop hij werd lastiggevallen. Wat hem het meest steekt, is dat de regering ook haar pijlen op zijn omgeving richtte. Pijnlijk voorbeeld is een schooldirecteur die werd geschorst nadat ze Zurek en andere rechters had ontvangen om leerlingen over de rechtsstaat te onderwijzen. ‘Het signaal was dat het gevaarlijk is om met mij om te gaan – het werktuig van een autoritaire staat.’

Het is allemaal nog vers, de impact op zijn privéleven groot. ‘Ze vielen mijn vrouw lastig tijdens haar zwangerschap, het was een periode van enorme druk. Ons dochtertje werd gezond geboren, maar bleek achteraf een hartaandoening te hebben.’ Zurek heeft het idee nooit van zich af kunnen schudden dat het te maken heeft met die stressvolle periode. Hij won ook rechtszaken: in Polen, bij het Europees Hof. Maar eind vorig jaar werd een van die zaken weer opgerakeld door een hoger beroep. ‘Mijn vrouw dacht dat het na de verkiezingen beter zou worden. Maar laatst zei ze tegen me: ‘Ze zullen je nooit met rust laten.’’

Wraakzuchtig is Zurek niet. ‘Ik heb geen rancuneuze persoonlijkheid. Ik zou als rechter ook niet willen oordelen over mensen die afgelopen acht jaar de Grondwet hebben geschonden. Ik zou ze een eerlijk proces geven, want dat verdient iedereen. Maar het zou kunnen worden gezien als wraakactie. Dat moeten we niet hebben.’ Wat hij wel is: moe. ‘Het onrecht om ons heen gaf ons adrenaline, de motivatie om verder te gaan. Nu is alleen de vermoeidheid over. Hij bladert door zijn handzame Grondwet. ‘Ik ben uitgeput. Maar we moeten door.’