‘Laten we weer religieus worden”, schreef theoloog Stefan Paas onlangs in NRC. Hij ergerde zich eraan dat jonge mensen die actievoeren voor „stevig klimaatbeleid” worden weggezet als aanhangers van een klimaatreligie. Ze zouden dogmatisch, verblind en meeloperig zijn, niet verlicht kortom. Onterecht meent Paas. ‘Klimaatreligie’ zou een geuzennaam moeten zijn, stelt hij. Kijk om je heen en overal zie je de verstoorde verhouding van de mens tot de rest van de schepping. Paas pleit voor een herkerstening, waarin mensen „hoopvol verantwoordelijkheid nemen voor zichzelf, de ander en al het leven op aarde”.
Of er ooit sprake is geweest van een harmonieuze band met de schepping valt te betwisten. Maar dat de mens op een onverantwoordelijke manier omspringt met zijn leefomgeving valt niet te ontkennen. Van de acht planetaire grenzen zijn er inmiddels zeven overschreden, stelde het natuurwetenschappelijke tijdschrift Nature afgelopen week.
De oproep tot een religieus reveil klinkt ook uit seculiere hoek. Zo leest De onderwerping, het onlangs verschenen boek van de in Wenen woonachtige historicus en schrijver Philipp Blom, als één lang pleidooi voor een herbetovering van de wereld. Herbetovering, niet herkerstening – een subtiel, maar essentieel verschil, omdat het christendom volgens Blom juist een belangrijke aanstichter is van de onverantwoordelijke omgang met de planeet. Dit omdat het de mens buiten de natuur plaatste.
Hiervoor was elke menselijke daad onderdeel van een „diepte die tot de mythe reikte”. De mens was ingebed in een web van magische krachten, heldenverhalen, goddelijk ingrijpen, offerandes, krachten en tegenkrachten. Maar toen kregen Adam en Eva het gebod de aarde te onderwerpen. „Vanaf dat moment was de relatie van de mens [met de wereld] geen geven en nemen meer, ze was helemaal niet wederzijds meer, maar bestond erin dat mensen de natuur ‘veroverden’, en ‘beteugelden’, bergen ‘bedwongen’ en continenten ‘ontdekten’.” De aarde werd zijn stem ontnomen en kon vrijelijk bezeten en verkocht worden, „gepenetreerd en ontgonnen, uitgebuit en beheerst door Gods beminde, maar gevallen schepsel, de mens”.
Volgens Blom raakte deze notie, die van onderwerping, dermate sterk verankerd in de westerse ideeëngeschiedenis dat ze zelfs het iconoclastisch geweld van de Verlichting overleefde. Dat had gevolgen voor het verhaal over de moderniteit zoals we dat ons tot op de dag van vandaag vertellen. In dat verhaal – een heel groot emancipatieverhaal in feite – zijn we de afgelopen paar duizend jaar van een betoverde, door religie gestructureerde sociale orde, naar een autonome, seculiere orde geëvolueerd. Dit leverde het moderne individu op, niet langer ondergeschikt aan de hemel, maar overgelaten aan zichzelf.
‘Onderwerp de aarde’, luidde de opdracht onverminderd. En zie ons nu! Onze koortsachtige activiteit heeft een reactie opgeroepen die het door de Verlichting gekoesterde idee van vooruitgang aan het wankelen heeft gebracht en ons eigen voortbestaan op deze planeet steeds twijfelachtiger maakt. Het leek zo’n lucratief idee, die onderwerping, maar het zou wel eens de duurste vergissing uit de geschiedenis van de mensheid kunnen blijken. Laten we dus op zoek gaan naar manieren om de band met de leefomgeving te herstellen, stelt ook Blom in navolging van Paas. Laten we ons erín plaatsen, in plaats van erboven.
Ik weet het niet. Leven Amazonevolkeren ‘in harmonie met de natuur’, zoals dat heet, vanwege hun animistische geloof, of is het omdat het ze aan gereedschappen en instrumenten ontbreekt? Reportages over goudwinning uit het gebied geven te denken. Ik hou van ideeën, maar overschatten mensen die van ideeën houden niet de kracht ervan? Veroveren, exploiteren, beteugelen, ontdekken, het is wat mensen dóen – toen en nu, met steeds meer, en met steeds meer geavanceerde instrumenten en gereedschappen.