Vaticaan verwerpt doctrine die kolonialisme eeuwenlang rechtvaardigde

‘Jullie zijn bij dezen uitverkoren, met Gods genade, om de genoemde landen en eilanden, en hun inwoners, onder jullie bewind te krijgen, en hen tot het katholieke geloof te brengen.’ Was getekend, paus Alexander VI, onder de bul Inter caetera, uit 1493.

Het is een van de vele pauselijke bullen die in het tijdperk van ontdekkingsreizen werd uitgevaardigd, waarmee Gods zegen werd gegeven aan de ontdekkingslust – en onderwerpingslust – van veel Europese mogendheden.

Deze ondersteuning van de kerk wordt gezien als de doctrine van ontdekking, die, hoewel nooit officieel Vaticaans beleid, met name door Spanje en Portugal en later door veel andere landen is gebruikt als rechtvaardiging van hun exploitatie van verre, ‘onontdekte’ gebieden. Een doctrine waar het Vaticaan in een donderdag uitgegeven verklaring nu nadrukkelijk afstand van neemt.

Nooit echt leer van de kerk geweest

“Kort gezegd behelst de ontdekkingsdoctrine dat de Europese cultuur superieur is, wat Europese mogendheden vrij spel gaf om te doen wat ze wilden in landen die nog niet onder katholiek, Europees gezag waren gebracht”, legt kerkhistoricus Peter Nissen uit. “Het Vaticaan zegt nu dat deze doctrine nooit echt leer van de kerk is geweest. Die documenten die de doctrine onderbouwen – de bullen – zijn er wel, maar die moeten, aldus het Vaticaan, in hun tijd worden gezien. Maar de kerk neemt in de verklaring ook heel nadrukkelijk afstand van het idee dat de ene cultuur superieur zou zijn aan een andere.”

Nu is een bul een pauselijk besluit en iets anders dan een encycliek, waarmee het kerkelijk dogma wordt vormgegeven. Maar, als het hier op aankomt, zegt Nissen, moet je onderscheid maken tussen leer en praktijk. Want bullen – pauselijke oorkonden – hebben misschien geen dogmatisch gewicht, maar dat onderscheid is natuurlijk fluïde. “De pausen hadden in hun tijd een enorm gezag. Als de paus het goed vindt een land te exploiteren, dan vindt God dat goed. Dan is dat de leer van de kerk, zo werd dat gezien.”

Vooral van symbolische waarde

De doctrine werd vooral gebruikt in Latijns-Amerika, waar kolonialisme voortvloeide uit de ontdekkingsreizen die vanaf de vijftiende eeuw vanuit Europa in gang werden gezet. Ook in Afrika werd de doctrine aangehaald. Wel richtte de katholieke missie zich volgens Nissen hier meer op kerstening, onderwijs en ziekenhuizen dan op samenwerking met het wereldlijk gezag.

Dat het Vaticaan nu afstand neemt van de beruchte doctrine is vooral van grote symbolische waarde en ligt ook zeer in de lijn van paus Franciscus, ziet Nissen. Hij komt zelf uit Latijns-Amerika en is daarmee de eerste niet-Europese paus in 1300 jaar; sinds de Syrische paus Gregorius III, die in 741 overleed. Ook vroeg Franciscus in 2020 in zijn encycliek Fratelli tutti (‘allen broeders’) al aandacht voor wereldwijde gelijkheid en saamhorigheid tussen verschillende culturen.

In Canada bood Franciscus vorig jaar excuses aan aan de oorspronkelijke bewoners van het land voor de gruwelijkheden begaan in de naam van de kerk. Vertegenwoordigers riepen toen al op deze doctrine te herroepen. Daar is nu dus gehoor aan gegeven, tot genoegen van bijvoorbeeld Phil Fontaine, voorman van de Assembly of First Nations in Canada. “Prachtig nieuws, maar ook een eerste stap”, zei hij tegenover persbureau AP. "Het is nu aan nationale overheden hier werk van te maken, zoals die van Canada, en vooral die van de VS, waar nog steeds wetten van kracht zijn die gebaseerd zijn op deze doctrine.”

Lees ook:

Niet iedereen vindt pauselijke excuses in Canada ver genoeg gaan

De excuses van paus Franciscus aan de inheemse gemeenschap in Canada vallen niet bij iedereen in goede aarde. Kritische stemmen vinden dat hij meer moet doen.