Econoom Bas Jacobs: ‘Iedere gezonde bank kan door een vals gerucht omvallen, als maar genoeg mensen in paniek raken en hun geld terugtrekken’

Ben je net bijna bekomen van een alle zekerheden door elkaar schuddende pandemie, wordt ook die laatste vaste grond onder je voeten weggetrokken. Een oorlog van wereldschaal in de tuin van Europa, met een energiecrisis én een crisis in onze portemonnee tot gevolg. Kan het nog erger? Hold my beer, zeiden de banken, en op slag begonnen zij ook te bibberen.

In de VS vielen de afgelopen weken de Silicon Valley Bank en de Signature Bank en werd de First Republic Bank ternauwernood gered. Dichter bij huis moest zelfs een instituut als Crédit Suisse eraan geloven. Een mens zou voor minder naar zijn matras beginnen te kijken als prima stockageplek voor zijn spaarcenten. Maar daar is Bas Jacobs, vooraanstaand econoom bij onze noorderburen en als hoogleraar economie verbonden aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, om ons voor dergelijke misstappen te behoeden.

Moeten we ons dan geen zorgen maken dat 2008 weer voor de deur staat en er een nieuwe financiële crisis op ons afkomt?

“Ik vind die vraag onmogelijk te beantwoorden. Ja, we moeten ons enige zorgen maken, maar ik zit ook net zoals iedereen te kijken naar wat er gebeurt. Er zijn natuurlijk wel een aantal parallellen te trekken met 2008, maar ook een reeks verschillen.”

Vertel.

“De parallel is dat we nu weer in geen tijd vier banken in de problemen zien komen en dat overheden dan onmiddellijk in de bres springen om het financiële stelsel te stutten, met geld of met garanties. Too big to fail, het geldt vandaag nog steeds. De Zwitserse overheid heeft zich meteen garant gesteld bij de overname van Crédit Suisse door UBS, en in de VS is de Silicon Valley Bank (SVB) wel omgevallen, maar ook daar heeft de overheid de depositohouders die meer dan de verzekerde 250.000 dollar bij de bank hadden staan, gegarandeerd toch al hun tegoeden terug te betalen. Hetzelfde met de Silvergate Bank en de Signature Bank, die meer in de cryptohandel zaten.”

In 2008 was de oorzaak van de financiële crisis een crisis op de vastgoedmarkt. Ziet u vandaag ook een rode draad tussen de problemen bij de verschillende banken?

“De oorzaken vandaag zijn heel verschillend. Crédit Suisse is mede het slachtoffer geworden van de paniek die in Amerika is ontstaan. Laten we daar dus beginnen. De SVB had een hoop techbedrijven als klant, die bij hen overtollig kasgeld op een gewone bankrekening hadden geparkeerd. De SVB heeft die vervolgens weggezet in langer lopende obligaties. Doordat de centrale banken de rente in korte tijd heel sterk verhoogd hebben, zijn die obligaties veel minder waard geworden.

“De bank leed dus grote verliezen op haar obligatieportefeuilles, waarna twijfel ontstond of ze die verliezen wel zou kunnen dragen. Zoiets ging natuurlijk als een lopend vuurtje rond in Silicon Valley, waarop al die bedrijven hun rekeningen begonnen leeg te halen. Een klassieke bankrun dus. Ook de First Republic Bank, een klassiekere zakenbank en vermogensbeheerder, kwam mede door de sterk stijgende obligatierentes in de problemen.

“De banken die intermediairs waren in de cryptohandel, dat is weer een ander verhaal. Sam Bankman-Fried (oprichter van cryptobeurs FTX, die eind vorig jaar instortte, red.) is met grootschalige fraude het schip ingegaan en dat heeft grote gevolgen gehad voor een aantal banken. Voor mij is de cryptohandel één groot piramidespel. Het is ontzettend aantrekkelijk gebleken voor veel mensen, dat zie ik ook bij mijn studenten. Maar het is precies zoals de tulpenbollenmanie in Nederland in de 17de eeuw: het klassieke verhaal van een bubbel die barst.”

Hoe is Crédit Suisse hier dan het slachtoffer van geworden?

“Beleggers zijn in een paniekstand gekomen door de fel stijgende rentes en zijn zich gaan afvragen waar de zwakke delen in het financiële stelsel zitten. Crédit Suisse is een bank die al heel lang met allerlei schandalen kampte. Er is gedonder geweest met de boekhouding, met reorganisaties die niet goed zijn uitgepakt, met verkeerde beleidsbeslissingen. Crédit Suisse is een bank die al jaren kwakkelt. Beleggers hebben wellicht geoordeeld dat ze hun belangen in de zwakke schakels in het financiële systeem moesten afbouwen.”

U bent het niet eens met Nouriel Roubini, de Amerikaanse econoom die de crisis van 2008 voorspelde, die zegt dat de val van Crédit Suisse een Lehmann Brothers-scenario voor Europa kan zijn?

“Tja. Zijn bijnaam is niet voor niets Dr. Doom.

“We zitten in een wereld met twee mogelijke evenwichten. Het goede evenwicht is dat de paniek nu bezworen wordt. De problemen bij instellingen in moeilijkheden worden snel opgelost. Er zijn bijvoorbeeld maatregelen genomen om te waarborgen dat het financiële stelsel soepel blijft functioneren, zoals de beslissing van de centrale banken om dollarswaplijnen aan te bieden: banken kunnen nu − mochten ze dat willen en tegen voldoende onderpand − op dagelijkse basis Amerikaanse dollars lenen bij hun centrale bank. Als financiële markten zien dat autoriteiten snel en adequaat optreden, kan de spanning in het financiële stelsel in geen tijd wegebben.

“Het slechte evenwicht is dat mensen door alle maatregelen gaan denken: waar rook is, is vuur, en dat ze gaan verwachten dat er bij andere instellingen meer rommel zit. Als ze zich beginnen terug te trekken uit instellingen die ze als riskant beoordelen, kan er onrust ontstaan. En dat kan gevaarlijk zijn, want iedere gezonde bank kan door een vals gerucht omvallen, als maar genoeg mensen in paniek raken en hun geld terugtrekken. We kunnen dus ook zomaar terechtkomen in een situatie waarin de negatieve sentimenten van bepaalde mensen een selffulfilling prophecy worden en tot een crisis leiden.”

Enige achterdocht zou, gezien de voorgeschiedenis, niet abnormaal zijn. Het is toch niet zo vreemd als mensen zouden redeneren: moeten we dat gesus van banken en economen wel geloven?

“Ja en nee. Ja, want naar mijn inschatting staan banken en andere financiële instellingen er nu toch beter voor dan in 2008. Daarbij: ik ben een onafhankelijke econoom, ik zit hier niet namens de financiële sector te praten en ben altijd buitengewoon kritisch geweest voor het gebrek aan hervormingen in de nasleep van de financiële crisis.

“Neen, want financiële instellingen en autoriteiten hebben tot taak en morele plicht om zelf geen paniek te zaaien. Het financiële systeem draait op vertrouwen. Als samenleving hebben we er helemaal niets aan wanneer centrale banken of toezichthouders gaan roepen: er is hier brand aan het uitbreken!”

Dus zegt u toch: ze zullen altijd blijven doorspelen als het orkest op de Titanic en ons nooit de waarheid vertellen?

“Maar ze zullen er alles aan doen om de boel zo snel mogelijk op te lossen. Zodra er ook maar iets misgaat, hebben ze er alle belang bij om zo snel mogelijk het probleem uit de wereld te helpen. Kijk naar de VS, kijk naar Crédit Suisse: binnen de week worden die banken aangepakt, om te vermijden dat er paniek kan ontstaan in het financiële systeem.

“In Nederland communiceren woordvoerders van banken bijvoorbeeld niet over wat er aan de hand is in het bankwezen, omdat hun werkgevers daar financieel belang bij hebben. Ik kan hun Belgische collega’s aanraden hetzelfde te doen. Het is overigens ook uw maatschappelijke taak als journalist om correct weer te geven wat er gebeurt in het financiële stelsel, en mensen niet onnodig ongerust te maken.”

Er is sowieso financiële ongerustheid sinds de inflatie de pan uit swingt. Deze week publiceerde Statbel cijfers waaruit blijkt dat bijna de helft van de Belgen het moeilijk heeft om de eindjes aan elkaar te knopen. Een jaar geleden was dat iets meer dan een derde. Baart dat u als econoom zorgen?

“De statistieken zijn absoluut de reflectie van een reëel probleem. Door de hogere inflatie worden de besteedbare inkomens kleiner en wordt de reële koopkracht uitgehold. Maar nu zal ik de vervelende econoom uithangen: dit is ook onvermijdelijk.

“Zowel Nederland als België is importeur van energie. We voeren nu duurdere gas en olie in, dus kun je minder kopen van andere spullen. Het enige wat je als land kunt doen, is de rekening van dat verlies eerlijker proberen te verdelen. En dat doen onze overheden voor een deel: ze proberen de kosten van de energierekeningen te beperken en mensen met lagere inkomens extra te ondersteunen.”

Schaduwkant van die medaille is de grote druk die die maatregelen op de begroting leggen. Meer dan 6 miljard euro was dat in 2022, boven op een begroting die al gigantisch in het rood stond.

“Ik heb inderdaad vernomen dat de Belgische regering nogal kwistig is omgesprongen met allerlei compensaties. De onderkant moet je uiteraard tegemoetkomen, maar dan moet je tegelijk hogere heffingen leggen op de bovenkant: je moet rijke mensen zwaarder belasten, om arme mensen te ontlasten. Zonder dat dit tot verdere oververhitting van de economie en tot nog meer inflatie leidt. Zelfs het IMF adviseert dat. Maar ik zie het nergens gebeuren, ook in België niet.”

De politiek durft zulke beslissingen uit electorale overwegingen niet te nemen?

“Er speelt volgens mij nog iets anders. Iedere generatie zal kunnen begrijpen dat wanneer je een majeure economische schok meemaakt, de staatsschuld moet worden gebruikt om de gevolgen van die schok op te vangen. Dat betekent dat de toekomstige generaties voor een deel eigenaar worden van de problemen die we nu hebben: we schuiven de rekening door naar onze kinderen en kleinkinderen.

“Dat is op zich correct gebruik van de staatsschuld, maar daar zit wel een grens aan. En zeker in België wordt al een grote rekening naar de toekomst doorgeschoven. Dat is niet zonder economische consequenties. Het idee dat in de toekomst hogere belastingen moeten worden betaald, kan ervoor zorgen dat mensen minder geneigd zullen zijn om te investeren.

“Bovendien kampt België met een grote krapte op de arbeidsmarkt, ook een belangrijke oorzaak van de inflatie: er zijn te weinig mensen om alles te produceren wat we willen kopen. Hoge begrotingstekorten leiden ertoe dat mensen meer geld in hun portemonnee krijgen en dus meer gaan kopen. Maar als de mensen er niet zijn om de producten te maken, resulteert die hogere vraag alleen in hogere prijzen, en niet in meer spullen in je winkelmand.

“De Belgische regering zou er dus zeker goed aan doen om het begrotingstekort en de staatsschuld te verkleinen. Uiteindelijk loop je toch tegen een budgetrestrictie aan. Een gratis lunch bestaat niet.”

Het recept is bekend: verregaande hervormingen doorvoeren, te beginnen met de fiscaliteit en de pensioenen. Maar gaan politici − die altijd met de volgende verkiezingen in het hoofd zitten − dat nog wel aandurven als ze zien wat een storm aan protest de pensioenhervorming van de Franse president Macron heeft veroorzaakt?

“Dan wil ik wel even aanstippen: de overheid, dat zijn wij. Natuurlijk is het vervelend wanneer mensen de boodschap krijgen dat ze langer moeten werken wanneer de levensverwachting stijgt. We kunnen geen steeds groter deel van ons leven gepensioneerd doorbrengen, op kosten van anderen. Dan blaas je het systeem op. Ik heb grote bewondering en respect voor Emmanuel Macron, dat hij zijn hervorming ondanks alle tegenkanting heeft doorgevoerd. In Frankrijk verandert normaal gesproken vrijwel niets zonder revolutie.

“Ik denk dat politici wat meer ruimte moeten krijgen om het nationaal belang te dienen, in plaats van direct op onze achterste poten te gaan staan. Het gevolg is dat landen vastlopen in hun beleid. De economie, maar uiteindelijk ook de bevolking, heeft er alleen maar last van wanneer slecht beleid wordt voortgezet en goed beleid wordt tegengehouden.

“Het is niet aan mij om vanuit Nederland commentaar te geven op de gang van zaken in België, maar ik zit weleens met verwondering te kijken hoe beleidsvorming bij jullie tot stand komt. Het is nogal ingewikkeld, heb ik de indruk. En dan druk ik me voorzichtig uit.”

Er schort volgens u een en ander aan het kapitalisme vandaag. U schreef zelfs een reeks artikelen voor Vrij Nederland onder de noemer: red het kapitalisme van de kapitalisten. Waarom is dat nodig?

“Vrije markten in kapitalistische economieën hebben allerlei naargeestige uitwassen die je niet zou moeten willen hebben. We hebben er voortdurend problemen mee dat private risico’s collectief worden afgewenteld. Kijk maar naar de banken. Dat is zelfs binnen de regels van het kapitalisme niet uit te leggen: degenen die de risico’s nemen, zouden de risico’s ook moeten dragen. Anders krijg je niet de efficiëntie die je van een kapitalistisch systeem mag verwachten. Het gevolg is dat de ongelijkheid toeneemt en de economische groei verzwakt.

“Ik zou willen dat verschillende politieke partijen, van links tot rechts, samen met economen, politicologen en bestuurskundigen zouden nadenken over het voorkomen van dat grootschalige marktfalen. Hoe hou je de techgiganten in de tang? Hoe zorg je ervoor dat de risico’s in de financiële sector niet steeds op het bordje van de belastingbetaler terechtkomen? Hoe zorg je ervoor dat er geen generationele kloof ontstaat op de vastgoedmarkt waardoor jongeren geen huizen meer kunnen kopen? Hoe zorg je ervoor dat arbeid correct beloond wordt en kwetsbare flexwerkers niet worden uitgespeeld tegen goed beschermde vaste krachten?

“Als we dat niet aanpakken, vrees ik dat de bevolking zich uiteindelijk tegen marktgeoriënteerde economie keert. En daarvoor zie ik geen beter alternatief.”

Daar neemt u ons een vraag uit de mond.

“Ik vrees dat sterk nationalistische en zelfs fascistische ideologieën dan de wind in de zeilen krijgen. Of heel sterk staatsgeoriënteerde socialistische of zelfs communistische ideeën. Dat experiment hebben we ook in de 20ste eeuw gezien, en dat is niet goed afgelopen.”

De extremen die oprukken, dat zie je vandaag al. Dat hangt samen met economische onzekerheid?

“Zeker. Marktbederf, ongelijkheid, marktfalen, klimaatverandering: het zijn allemaal voedingsbodems voor een populistische politiek van rechts en links. Ik denk dat economen op een aantal punten iets nuttigs zouden kunnen bijdragen om dat te keren, maar ik heb niet de indruk dat politieke partijen momenteel hard nadenken over hoe ze de nare kantjes van het kapitalisme kunnen afvijlen.

“Maar het is zeker niet voldoende om alleen economische verklaringen te geven voor het toenemende politieke ongenoegen. Er is helaas ook dwingende economische logica tussen media en politiek. De politiek heeft media-aandacht nodig om kiezers te trekken, en de media hebben aandacht nodig om inkomsten te genereren. Dat ondermijnt de meeste moderne democratieën.

“Politici moeten belangen afwegen, een beleid uitvoeren. Maar daar krijgen ze vandaag geen enkele beloning voor, want ieder politiek compromis wordt als een verlies uitgelegd. Iedere fout wordt als een politiek falen uitgelegd. Iedere uitglijder heeft als reactie: jij moet van het politieke toneel verdwijnen. Geen enkele politieke partij heeft er vandaag belang bij om maatregelen te nemen die pijn doen, want daar word je keihard op afgerekend. Dus goed gedrag in de politieke arena wordt afgestraft, terwijl alleen maar herrie en heisa maken wordt beloond.”

Ik denk spontaan aan Donald Trump.

“Die is daarvan het allerbeste voorbeeld. Politici grijpen stuk voor stuk naar hun eigen communicatiekanalen en het baart mij veel zorgen dat de goede media gedwongen worden om het spel van de sociale media mee te spelen. Dat zorgt ervoor dat de controle op de macht wordt uitgehold en dat fake news en complottheorieën een vrijgeleide krijgen.

“We verliezen zo langzaam het vermogen om op een goede manier aan politiek te doen. Dat zie je echt in alle landen. Ik hoop dat de kwaliteitsjournalistiek en de mainstream politieke partijen deze averechtse dynamiek zullen benoemen en naar oplossingen gaan zoeken.”

Waar zou u beginnen, mocht u het kapitalisme willen repareren?

“Bij het mededingingsbeleid (regels die tot doel hebben eerlijke concurrentie te garanderen, red.) bijvoorbeeld. De techplatforms hebben een onwaarschijnlijke marktmacht gekregen. De economen Jan De Loecker en Jan Eeckhout (resp. KU Leuven en UPF Barcelona, schreven samen ‘The Rise of Market Power’, een paper over marktmacht, red.) hebben aangetoond dat de winstgevendheid van bedrijven aan de top van de bedrijvenverdeling enorm is toegenomen. De marktconcentratie is ook toegenomen. Dit vereist wakkere politici die nadenken over mededingingsbeleid. Helaas is mededingingsbeleid totaal niet sexy voor een politicus. Wanneer hebt u daar voor het laatst serieuze politici over gehoord?

“De hervorming van de financiële sector is er ook zo eentje. Even was daar aandacht voor, maar de hervormingen zijn halverwege gestaakt omdat de belangstelling intussen weer elders lag. Het was te ingewikkeld, te oninteressant.”

Aan het kapitalisme raken wordt al snel als zeer links gezien.

(fel) “Sinds wanneer is mededingingsbeleid links? Ik heb nergens gezegd dat de staat groter moet worden. Ik neem geen politieke stelling in. Ik geef alleen aan hoe ik als econoom de efficiëntie van de economie zou vergroten. Ik zeg niet hoe groot de rol van de staat moet zijn of hoeveel belastingen rijke mensen moeten betalen. Ik zie alleen dat in heel veel landen het belastingsysteem niet doelmatig is. Dat arbeid en ondernemen heel zwaar worden belast, en rentenieren of vastgoedinkomsten nauwelijks.”

Ziet u brood in het limitarisme? Het idee is dat er een grens zou moeten komen aan

rijkdom, omdat die negatieve effecten heeft op de economie.

“Een harde grens op inkomen of vermogen zal alleen maar tot gevolg hebben dat dat inkomen of vermogen verdwijnt. Omdat het niet meer loont te werken, vermogen op te bouwen of te ondernemen. Of omdat rijke mensen hun inkomen en vermogen naar het buitenland verplaatsen. De samenleving verliest dan of economische activiteit of overheidsinkomsten, of een combinatie van beide, en is daarmee alleen maar slechter af.

“Het is volkomen flauwekul, het spijt me. Ingrid Robeyns (Belgische politiek filosofe verbonden aan de Universiteit van Utrecht, red.) is de geestesmoeder van het limitarisme en het lijkt me dat zelfs mensen die progressieve ideeën aanhangen, zoals zij dat doet, zich beter om andere vraagstukken zouden bekommeren.”