Russische troepen arriveren in Wit-Rusland voor gezamenlijke ‘gevechtsoefeningen’: dit is wat we nu weten

▶ Bekijk: Wat is er aan de hand in Oekraïne?

Waarover gaat het conflict?

Oekraïne zorgt al meer dan 15 jaar voor spanningen tussen Rusland en de NAVO, het militaire bondgenootschap van het Westen. Het land deelt een grens met zowel Rusland als de EU. Als voormalige Sovjet-republiek heeft het sterke sociale en culturele banden met Rusland, maar nu zoekt het land toenadering tot het Westen. In 2008 kreeg Oekraïne de belofte dat het ‘ooit’ zou mogen toetreden tot de NAVO.

Dat is Russisch president Poetin een doorn in het oog. Oekraïne is voor Poetin strategisch belangrijk: het is het grootste land van Europa en een belangrijke buffer tegen het Westen. Hij wil wel beloven dat Rusland zich gedeisd houdt in Oekraïne, maar in ruil daarvoor wil hij dat de NAVO zijn militaire materieel uit Oost-Europa terugtrekt, én dat de NAVO belooft dat Oekraïne en andere voormalige Sovjetlanden nooit lid zullen worden van de verdragsorganisatie.

Die eisen liggen op tafel bij de onderhandelingen tussen Rusland en de Verenigde Staten, het belangrijkste NAVO-lid. Vorige week vonden drie ontmoetingen plaats, bedoeld om escalatie te voorkomen, maar voorlopig staan Rusland en het Westen nog lijnrecht tegenover elkaar.

Bereidt Rusland zich voor om Oekraïne binnen te vallen? 

Die vrees bestaat. Rusland begon in november troepen te sturen naar de grensregio met Oekraïne. Volgens Westerse inlichtingendiensten zouden intussen al meer dan 100.000 manschappen aan de grens staan. Officieel maken die zich op voor gezamenlijke gevechtsoefeningen met het Wit-Russische leger.

Hoewel ze niet met zekerheid kunnen zeggen dat een invasie op handen is, zeggen sommige waarnemers dat de dreiging nu groter is dan ten tijde van de Russische invasie en annexatie van de Krim, bijna acht jaar geleden. Volgens Amerikaans staatssecretaris Victoria Nuland is de militaire capaciteit van Rusland “veel groter en dodelijker” dan in 2014. Oekraïense reservisten zijn intussen al volop in training voor het geval dat de situatie escaleert.

Na de gesprekken in Genève op 10 januari beklemtoonde de Russische onderminister van Buitenlandse Zaken Sergej Ryabkov dat er “geen plannen, geen intenties” waren om Oekraïne aan te vallen. Ook het hoofd van de strijdkrachten, Valery Gerasimov, heeft berichten over een op handen zijnde invasie als een leugen bestempeld.

Dat neemt niet weg dat president Poetin heeft gesproken over “passende militair-technische vergeldingsmaatregelen” als het Westen zijn volgens hem agressieve aanpak verderzet. En Ryabkov vergeleek de huidige situatie met de Cubaanse raketcrisis van 1962, toen de VS en de Sovjet-Unie dichtbij een nucleair conflict kwamen.

De onderhandelingen zitten intussen muurvast. Poetin heeft meerdere keren gesproken met Amerikaans president Biden, Russische functionarissen zaten samen met hun collega’s van de VS, de NATO en Europese veiligheidsdiensten. Maar voor Rusland zitten de gesprekken op een doodlopend spoor, zolang het Westen zijn eisen afwijst.

Volgens de VS heeft Rusland dan weer geen bewijs geleverd dat het Oekraïne niet zal binnenvallen, en heeft het geen verklaring gegeven voor de 100.000 troepen die zich aan de grens bevinden. Zowel Westerse inlichtingendiensten als Oekraïne vermoeden daarom dat er ergens begin 2022 een Russische inval zou kunnen plaatsvinden.

De vraag is of het louter machtsvertoon is in een poging om de NAVO uit het grensgebied terug te dringen. En als dat niet lukt: wat dan?

Rusland geniet ook steun in Oekraïne: in door rebellen gecontroleerde gebieden heeft het paspoorten verstrekt aan 500.000 mensen. Als Poetin niet krijgt wat hij wil, zou hij dus elke actie kunnen rechtvaardigen als bescherming van zijn eigen burgers.

De dreiging tegen Oekraïne beperkt zich overigens niet enkel tot het militaire. Zo zijn verschillende Oekraïense overheidssites platgelegd. Hackers zeggen dat ze de persoonsgegevens van alle Oekraïense burgers hebben gewist. Wie achter de hacking zit, is onduidelijk, maar Oekraïne wijst in de richting van Rusland. 

Blijft het bij Oekraïne?

De provocaties van Poetin blijven niet beperkt tot Oekraïne. Zo maakt de Zweedse regering zich grote zorgen over Russische vaartuigen die op aanvalsafstand van het eiland Gotland zijn komen varen. De NAVO heeft zijn militaire aanwezigheid in de Oostzee inmiddels uitgebreid. 

Ook op de Pools-Litouwse grens, tussen Wit-Rusland en de Russische exclave Kaliningrad, is er reden tot bezorgdheid. Rusland heeft daar een strategische militaire basis waar modern S400-luchtafweer staat opgesteld, genoeg om het luchtruim te ontzeggen aan oudere NAVO-gevechtsvliegtuigen. En ook in Bosnië en zelfs Mali laten Russische diplomaten van zich horen.

Ook in verband met de cyberaanval op het Belgisch leger, op 16 december, wordt in de richting van Rusland gekeken. 

Hoe reageert het Westen?

De NAVO heeft een defensief karakter, dus de poging van Rusland om de alliantie te overtuigen zich terug te trekken uit de oude Oostblokstaten, is mislukt. “We zullen niet toelaten dat iemand het opendeurbeleid van de NAVO dichtslaat”, zei Amerikaans viceminister van Buitenlandse Zaken Wendy Sherman.

Ook de Europese leiders zijn onvermurwbaar en stellen dat Rusland niet zomaar kan beslissen over de toekomst van de NAVO. Maar tussen de rode lijn die het Westen trekt en het militaire conflict is er “veel ruimte die we moeten benutten”, volgens Duits minister van Defensie Christine Lambrecht.

Oekraïne dringt intussen aan op een snelle oplossing voor het conflict en roept op tot een internationale top, waarbij Frankrijk, Duitsland en Rusland betrokken zouden worden. De vier landen zijn regelmatig bijeengekomen in het kader van de Krimoorlog in 2014, maar Poetin wil dat elke deal rond Oekraïne gekoppeld wordt aan zijn eisen over de NAVO.

Oekraïens president Volodymyr Zelensky verwacht ook een duidelijke timing van de alliantie. “Het is aan Oekraïne en de 30 NAVO-bondgenoten om te beslissen wanneer Oekraïne klaar is om lid te worden. Rusland heeft geen vetorecht, geen recht om in dat proces tussen te komen”, zegt Stoltenberg.

Blijft de vraag hoever zal het westen zal gaan voor Oekraïne. De VS hebben duidelijk gemaakt Oekraïne te zullen helpen bij de verdediging van zijn “soevereine territorium”. President Biden waarschuwt Poetin voor sancties “zoals hij er nooit gezien heeft” indien Oekraïne wordt aangevallen, terwijl hij benadrukt dat het unilateraal inzetten van Amerikaanse troepen niet op tafel ligt.

Het Verenigd Koninkrijk heeft al aangekondigd dat het lichte antitankwapens gaat leveren aan Oekraïne. Bedoeling is de defensiecapaciteit van het belaagde land te verbeteren. “Het gaat hier niet om strategische wapens, en ze vormen geen bedreiging voor Rusland”, zei de Britse minister van Defensie Ben Wallace. “Ze moeten voor zelfverdediging gebruikt worden.”

Ook secretaris-generaal van de NAVO Jens Stoltenberg heeft gezegd dat Rusland “een hoge prijs zal betalen” voor een invasie in Oekraïne. De grootste instrumenten in het arsenaal van het Westen lijken dus sancties en ondersteuning van het Oekraïense leger te zijn.

De grootste economische klap zou zijn om het Russische banksysteem los te koppelen van het internationale SWIFT-betalingssysteem. Een andere belangrijke dreiging is de opening van de Russische gaspijpleiding Nord Stream 2 in Duitsland te weigeren. De Duitse energieregulator buigt zich hier momenteel over. Duits minister van Buitenlandse Zaken Annalena Baerbock heeft duidelijk gemaakt dat als er een verdere Russische escalatie is, “deze gaspijpleiding niet in gebruik genomen kan worden”.

Wat zijn de gevolgen voor Europa?

“Als Rusland Oekraïne binnenvalt, zal de impact voor Europa verwoestend zijn”, schreeft Jonathan Holslag vorige week in een opiniestuk. Hij verwijst naar de gastoevoer vanuit Rusland naar Europa, die in het gedrang komt. “Het zal de aan gas verslaafde Europese landen dwingen op zoek te gaan naar dure alternatieven en miljarden te besteden aan infrastructuur zoals pijpleidingen, pompinstallaties en opslagruimtes.”

Holslag maakt zich ook zorgen om de Europese strijdkrachten. “Het moet gezegd worden: als Europese landen in deze fase geconfronteerd worden met een grote Russische landinvasie, dan zullen veel soldaten eindigen als kanonnenvlees. Wat duidelijk is, is dat we naar een nieuw tornooi van machtspolitiek tussen de grootmachten gaan, en dat Europa niet aan de start komt als een sterk, eendrachtig team, maar als een hoopje plompe, kinderlijke dwergen.”

Het Oekraïne-conflict toont ook hoe afhankelijk Europa van de VS is, zegt Dick Zandee, veiligheidsexpert van het Instituut Clingendael. “De hele ontwikkeling rond Oekraïne toont weer aan dat Europa er gewoon niet is, als het erop aankomt.” Een pijnlijke constatering op een moment dat de EU een geopolitieke rol wil spelen.