VS dragen democratie uit, maar zitten er wankel bij

Een handvol rechtszaken heeft de Amerikaanse minister van Justitie Merrick Garland afgelopen maand aangespannen tegen staten die volgens hem het kiesrecht beperken, met name het kiesrecht van niet-witte kiezers. In feite zegt hij dat die staten – Arizona, Florida en Texas – de democratie in de Verenigde Staten ondermijnen.

Als Amerika donderdag en vrijdag de Summit for Democracy voorzit en het belang van vrije verkiezingen uitdraagt, dan zit het zelf op een wankele zetel. In eigen land hebben de presidentsverkiezingen van 2020 de al eerder door tijdschrift The Economist als ‘gemankeerd’ gekwalificeerde democratie nog een extra opdoffer gegeven. Niet eerder brachten zoveel Amerikanen hun stem uit. Maar de verliezer van de verkiezingen weigert nog altijd de uitslag te accepteren en zijn leugens over verkiezingsfraude – ontkracht in tientallen rechtszaken – hebben Republikeinen in het hele land ongekend wantrouwig gemaakt over de overheid en de rechtsstaat.

Lees ook Autoritaire leider is tegenwoordig tuk op verkiezingen

Een peiling van nieuwszender NPR liet vorige maand zien dat nog maar 34 procent van de ondervraagde Republikeinse kiezers „veel” of „enig” vertrouwen heeft in de eerlijkheid van verkiezingen. Onder alle Amerikanen geeft 58 procent van de ondervraagden aan verkiezingen te vertrouwen. Als hun kandidaat niet wint, denkt maar 33 procent van de Republikeinse kiezers dat die verkiezingen eerlijk zijn verlopen – een echo van de opvattingen van Donald Trump over democratie: hij heeft zowel in 2016 als in 2020 voorafgaand aan de verkiezingen gezegd dat hij alleen kon verliezen door vals spel.

Bestorming Capitool

Voeg daarbij de wetenschap dat op 6 januari dit jaar een beduidende groep aanhangers van voormalig president Trump bereid was met geweld de bekrachtiging van de verkiezingsuitslag te verhinderen, en de conclusie van hoogleraar Richard Hasen, staatsrechtgeleerde aan de Universiteit van Californië, klinkt niet eens zo onrealistisch: „We lopen serieus gevaar dat de Amerikaanse democratie zoals we die kennen, tot een einde komt in 2024”, zei hij in tijdschrift The Atlantic.

De bestorming van het Capitool werd aanvankelijk door beide partijen in de VS veroordeeld, maar binnen enkele dagen waren de meeste Republikeinen van mening veranderd en stemden zij in grote meerderheid tegen een afzettingsprocedure van president Trump als de instigator van het geweld. Van de honderden verdachten die het Capitool hebben bestormd en daarbij soms grof geweld gebruikten, houdt de overgrote meerderheid vol onschuldig te zijn: zij menen immers met hun actie de democratie te hebben willen beschermen. Daarmee is de rechtsstaat voor deze Amerikanen van een gegeven veranderd in keuze. Als die in je voordeel werkt, prima, zo niet, dan heb je het recht je daartegen te verzetten, zo nodig met geweld.

De loze beschuldigingen van verkiezingsfraude hebben dit jaar geleid tot een stortvloed van wetten op staatsniveau die ogenschijnlijk tot doel hebben het kiesstelsel te beschermen. Daarbij springt in het oog dat vrijwel alle aanpassingen van de regels in door Republikeinen gedomineerde staten, beperkingen van de uitoefening van het kiesrecht zijn. Stemmen per post wordt in veel staten beperkt. De mogelijkheid om groepen kiezers per bus naar het stembureau te brengen is in verschillende staten verboden. Stembureaus worden gesloten.

De meest flagrante wetten tegen de democratie, en met meerderheid van stemmen aangenomen, komen uit Georgia en Arkansas. In Georgia gaf een Republikeinse meerderheid in de volksvertegenwoordiging van die staat een door Republikeinen gedomineerd ‘state election board’ de bevoegdheid om naar eigen goeddunken lokale verkiezingsambtenaren te vervangen. Ook is de onafhankelijk gekozen verantwoordelijke voor het verloop van de verkiezingen, de secretary of state, opzij geschoven ten gunste van dit partijdige college.

Lees ook Democratie in Amerika dreigt een farce te worden

Dat is een veelzeggende coup, want de secretary of state werd in januari dit jaar telefonisch door president Trump onder druk gezet. Of hij een andere uitslag wilde fabriceren, vroeg Trump. „Ik zoek alleen maar 11.780 stemmen.” De betreffende secretary of state was een Republikein, en hij weigerde toe te geven.

Uitslag aanpassen

In de aangepaste kieswet van Arkansas gaf de volksvertegenwoordiging vergaande bevoegdheden aan een ‘state board of election commissioners’ om klachten over verkiezingsfraude te onderzoeken, inclusief klachten over de bekrachtiging van de uitslag. In dat state board zit een meerderheid van Republikeinse leden. Zij mogen, volgens de wet, „een wettige oplossing, correctie of herstel” van een aangebrachte misstand kiezen „al naar gelang de State Board of Election Commissioners goeddunkt”. De wet is nog niet in de praktijk gebracht, maar de bepalingen laten de mogelijkheid open bij de verkiezingen van volgend jaar, om de uitslag aan te passen na een klacht daartegen.

Al met al is het niet verwonderlijk dat Pew Research deze week na een internationale enquête in zestien landen vaststelde dat gemiddeld maar 17 procent van de ondervraagden de Amerikaanse democratie een goed voorbeeld vonden.