Een drankje voor een prik, of een cheque van 100 euro: moet Nederland hier ook mee beginnen?

Een biertje in ruil voor een prik: New Jersey biedt het sinds deze week aan. Inwoners van de Amerikaanse staat die zich in mei laten vaccineren, krijgen een bon die ze kunnen inruilen bij een deelnemende brouwerij. De staat heeft het steeds moeilijker om mensen naar een priklocatie te krijgen. In Washington, D.C. en Connecticut lopen vergelijkbare beloningsprogramma’s met drankjes.

In het voortvarend vaccinerende land is inmiddels een groot deel van de kwetsbaren en ouderen ingeënt tegen het coronavirus, onder de overgebleven groepen ligt het animo voor een prik een stuk lager. Moeilijker bereikbare groepen blijven over, en een deel van de jongeren voelt minder urgentie omdat het virus voor hen minder gevaarlijk is. Het vaccinatietempo vertraagt daardoor sinds eind april.

En dus stellen staten en steden hun inwoners een beloning in het vooruitzicht. Wie in de stad Detroit een mede-inwoner meeneemt naar een prikplek, krijgt bijvoorbeeld een tegoedbon van 50 dollar. Inwoners van West Virginia tussen de 16 en 25 jaar kunnen 100 dollar tegemoet zien als ze een prik komen halen.

Ook de president van Servië kondigde deze week aan omgerekend 25 euro te geven aan elke Serviër die zich voor 31 mei laat inenten. Dit land heeft al vanaf het begin te maken met een lage vaccinatiebereidheid.

Ook in Nederland?

Moeten we in Nederland dan ook maar beloningen gaan uitdelen? Hier overstijgt de vraag nog altijd de beschikbaarheid van vaccins, elke dag worden er meer prikken gezet. Maar ook Nederland zal onherroepelijk op een punt belanden waarop niet meer het aantal beschikbaar vaccins het tempo dicteert, maar het enthousiasme onder burgers.

‘We zouden veel meer gebruik kunnen maken van positieve stimulansen’, vindt Andrea Evers, hoogleraar gezondheidspsychologie aan de Universiteit Leiden. ‘Beloningen kunnen daarbij een rol spelen.’

Mensen die fel gekant zijn tegen vaccins haal je er niet mee over, zegt ze. ‘Maar dat is een kleine groep. Er is een veel grotere groep mensen die het vaccin niet zo interesseert, die andere dingen aan het hoofd heeft, of die gewoon een beetje lui is. Die wil je wél overhalen om te komen.’

Onderzoeken duiden erop dat beloningen daarbij kunnen helpen. Het geven van een beloning, zoals een cadeaubon of de mogelijkheid om mee te loten voor prijzen, is een ‘redelijk onderbouwde’ manier om de vaccinatiebereidheid op te krikken, schreef de Corona Gedragsunit van het RIVM in februari.

Bij een recente Amerikaanse studie gaf ongeveer eenderde van de zevenduizend niet-gevaccineerde respondenten aan zich eerder te laten vaccineren als er een geldbedrag tegenover staat. Daarbij werd willekeurig 25, 50 of 100 dollar als bedrag voorgesteld. Bij het hoogste bedrag, 100 dollar, was het effect het sterkst.

Ethische problemen

Denk niet te groot als het om beloningen gaat, waarschuwt Evers. Dan stuit je op ethische problemen, zeker bij geld. ‘Stel, iemand met een uitkering heeft dat geld heel hard nodig, maar is eigenlijk fel tegen vaccinatie. Zo iemand kan zich dan puur voor het geld toch laten vaccineren. Dat moet je niet willen.’

Maar een gratis drankje, een bloemetje, een tent op de markt met leuke muziek en een speelplek voor wie de kinderen bij zich heeft: dat kan volgens Evers best helpen. ‘Ons gedrag wordt gestuurd door positieve prikkels, er is niks mis mee om gewenst gedrag leuker te maken.’ Daar zou de overheid in de vaccinatiecampagne meer gebruik van kunnen maken, wat haar betreft. Mits er goed over is nagedacht, dus.

‘Vaccins nog goed weggewerkt’

Informeren blijft het belangrijkste onderdeel van de vaccinatiecampagne, benadrukt gedragswetenschapper Marijn de Bruin, hoofd wetenschappelijk onderzoek van de Corona Gedragsunit van het RIVM. Naarmate de mensen die worden opgeroepen minder kwetsbaar zijn, moet de nadruk daarbij sterker liggen op het beschermen van anderen en het opheffen van coronamaatregelen, zegt hij. ‘Bovendien leven er in deze groepen meer zorgen over bijwerkingen, het is belangrijk de laatste kennis daarover te blijven delen.’

Beloningen voor vaccinaties invoeren staat momenteel niet op de planning, zegt een woordvoerder van het ministerie van Volksgezondheid. Ze sluit niet uit dat dit op een later moment wel ter sprake komt. ‘Er komt een punt waarop we waarschijnlijk per leeftijdsgroep gaan kijken hoe de opkomst is en of er acties nodig zijn. Op dat punt zijn we nog niet.’

Het is volgens haar eerst zaak om ouderen en kwetsbaren die een uitnodiging hebben gehad maar niet kwamen opdagen, alsnog over te halen om te komen. De overheid roept 65-plussers die nog niet zijn geweest onder meer via huis-aan-huisbladen op alsnog te komen.

Communicatie

Ondertussen verschuift de aandacht in de communicatie steeds meer van ouderen naar jongeren, zegt ze. Zo gaat het in spotjes en advertenties steeds meer over het belang van vaccinatie voor de hele samenleving. 

Dan zijn er nog de moeilijk bereikbare groepen, zoals arbeidsmigranten, mensen die niet goed Nederlands spreken en dak- en thuislozen. Die probeert de overheid te benaderen via de kanalen en organisaties waar ze al mee te maken hebben, zoals uitzendbureaus en werkgevers in het geval van arbeidsmigranten.

Het ministerie gaat uit van een vaccinatiebereidheid van 85 procent. Uit vragenlijstonderzoeken van I&O Research en het RIVM blijkt dat ongeveer driekwart van de Nederlanders zich wil laten vaccineren, maar volgens de woordvoerder zullen meer mensen naar verwachting bereid zijn als ze om zich heen zien dat het veilig is.