De nieuwe Koude Oorlog lijkt te beginnen... op de maan

Of je nu links of rechts bent, gelovig of atheïst, Chinees of Amerikaan, één ding is zeker: op ieder mens schijnt ’s nachts het bleke licht van de maan. Toch dreigt onze kosmische metgezel zich opnieuw te ontpoppen als strijdtoneel waarop geopolitieke grootmachten hun onderlinge geschillen projecteren. 

Signalen dat we aan het begin staan van een nieuwe Space Race, zoals die tussen de Sovjet-Unie en de VS in het Apollo-tijdperk, waren er al langer. Ditmaal met China in de rol van uitdager. Dat land beconcurreert de VS niet alleen nadrukkelijk als belangrijkste macht op het wereldtoneel, maar wil ook nieuwe voetstappen zetten in het grijze gruis op de maan.

Vorige maand brak Rusland plots met de plannen van zijn partners aan het internationaal ruimtestation ISS. De rest werkt samen aan het Artemis-programma van de Amerikaanse NASA, dat nieuwe maanvluchten en het nog te bouwen ruimtestation Lunar Gateway op de agenda heeft staan, maar het Russische Roskosmos koos half februari expliciet voor de Chinezen. Daarmee haken de Russen aan bij een plan om over een grove tien jaar een door robots bestierd internationaal onderzoeksstation te bouwen op de zuidpool van de maan. 

‘Met zijn allen’

Die keuze plaatst Europa in een politiek lastig parket. “Waar we voor 8 procent in het ISS zitten, zijn twee van de vier modules van de Lunar Gateway straks Europees. We zijn dus een veel grotere partner in de volgende fase van de menselijke verkenning van de ruimte”, zegt David Parker, directeur menselijke en robotische ruimteverkenning bij het European Space Agency (ESA). Tegelijk werkt ESA ook samen met de toekomstige concurrent. Met Roskosmos wordt gebouwd aan maanlander Luna-27, die rond 2025 op onze kosmische buurman moet landen. Dat maakt het, geeft Parker toe, een “logische vraag” of de aangekondigde samenwerking tussen Rusland en China niet lastig is voor Europa. 

Hoewel hij zegt geen politieke vragen te mogen beantwoorden – “Dat is een kwestie voor onze lidstaten” – blijkt uit Parkers woorden dat ESA het liefst neutraal wil blijven. “Ik hoop dat de verkenning van de ruimte iets is dat we met zijn allen kunnen doen. Ik benadruk altijd dat de onderlinge banden op het ISS, door alles heen, gewoon goed zijn gebleven. We blijven daarom openstaan voor samenwerking met iedereen”, zegt hij. ESA houdt dan ook bewust de lijnen met China open voor projecten op de maan, zoals ze nu al samenwerken bij Mars en bij enkele andere (wetenschappelijke) ruimtemissies. 

Koude Oorlog

Volgens astronoom Marc Klein Wolt van de Radboud Universiteit in Nijmegen is het maar de vraag of dat straks nog wel kan. “Je dreigt nu toch twee blokken te krijgen, met Europa en de Verenigde Staten aan de ene kant en Rusland en de Chinezen aan de andere kant.” Hoewel ook hij liefst met iedereen wil samenwerken, bestaat er volgens hem geen twijfel over dat Europa de kant van Amerika kiest als het er echt op aan komt. “Dit kan het begin zijn van een nieuwe Koude Oorlog in de ruimte.”

Klein Wolt kan het weten. Hij kent de politieke spanningen van de wereldwijde ruimtevaart én de belangen op de maan als geen ander. Niet alleen bouwde hij met zijn team een meetinstrument dat meetgegevens verzamelt op een Chinese maansatelliet, hij werkte in het verleden ook samen met NASA en heeft daar nog altijd warme contacten. Bovendien geeft hij leiding aan een internationaal team van tientallen onderzoekers dat de wetenschappelijke opties voor een toekomstige ESA-maanlander (de European Large Logistics Lander) in kaart brengt.

Klein Wolt noemt de nieuwe samenwerking tussen Rusland en China vanuit politiek oogpunt heel logisch. Rusland is een ervaren ruimtemacht, maar heeft slechts zeer beperkte middelen – “Hun economie is grofweg zo groot als die van Italië” – waardoor ze binnen Artemis op zijn best een bescheiden rol zouden mogen spelen. Voor China zijn de Russen veel interessanter. “Niet alleen vanwege al hun historische ruimtevaartkennis, maar vooral ook vanwege hun politieke macht. China weet: met Rusland erbij hebben we een veel sterkere positie tegenover de Verenigde Staten en Europa.”

Twijfels

Europeanen, zegt Klein Wolt, vertrouwen Amerikanen gemakkelijker dan Chinezen. “Dat merk ik bij mezelf ook”, zegt hij. “Ik vraag me ook weleens af: krijg ik wel netjes alle meetgegevens van hen?” Die twijfels zijn nergens op gebaseerd, weet hij. China heeft er niets aan om de onderzoeksgegevens van zijn maaninstrument achter te houden. 

“Toch spookt het dan ineens door mijn hoofd. Vraag ik me af: ben ik niet te naïef”, zegt hij. Of, zeker net zo lastig: vrienden komen naar hem toe en wijzen hem op de nare dingen die China doet. “Dan vragen ze: wil je nu echt met zo’n land samenwerken?” Hij probeert dan niet te oordelen. Althans, niet vanuit zijn wetenschappelijke rol. “Ik ben niet in de positie om politieke kwesties aan te kaarten als ik met mijn Chinese collega’s overleg.”

Bovendien: op elk land is wel iets aan te merken, vindt hij. “De Verenigde Staten kennen we van televisie, uit onze populaire cultuur. Het zijn onze natuurlijke bondgenoten. Maar kijk eens wat er onder Donald Trump allemaal gebeurde. Toen hing de persvrijheid daar óók ineens aan een zijden draadje.”

Niet dat dat vergoelijkt wat er in China soms gebeurt. Daarvoor wil hij de ogen niet sluiten, benadrukt hij. Maar als je een gemeenschappelijk doel hebt, is het land een heel interessante partner. “China heeft een complexe cultuur en een rijke geschiedenis. Daar weten sommigen in Europa weinig van. Dat gebrek aan kennis leidt tot onbegrip. Maar als je je een beetje in elkaar verdiept, kun je goed samenwerken.”

Diplomatieke kracht van de ruimte

Liever dan naar de aardse politiek kijkt Klein Wolt daarom naar de diplomatieke kracht van de ruimte. “Vanuit de ruimte zie je wat de mensheid verbindt. Het is de enige plek waar praktisch duidelijk wordt wat je kunt bereiken als je met de hele wereld samenwerkt. De uitdagingen zijn er zo complex dat je het als land nooit alleen kunt”, zegt hij. “Daar liggen veel kansen, ook voor diplomatie, om met elkaar in gesprek te blijven. Als wetenschappers kunnen we daarbij een voortrekkersrol spelen.”

Bij zijn werk aan de Europese maanlander spreekt hij daarom bewust ook met collega’s uit de Verenigde Staten en uit China. “Deze lander is een Europees project, maar ik kan beide landen via mijn eigen contacten toch meenemen in onze plannen, zodat we – als de mogelijkheid zich voordoet – alsnog kunnen samenwerken.”

Klein Wolt ziet een kans voor Europa op het ruimtetoneel als neutrale partner die Rusland, China en de VS met elkaar verbindt. “We zitten in de unieke positie dat al die partijen ons vertrouwen. Laat ons dan maar een bemiddelende rol spelen.”

Toch kan dat uiteindelijk onhaalbaar blijken, geeft hij toe. Zowel China als Amerika wil zichzelf immers presenteren als dé leider van de wereld. “De vraag is dan: wat wordt hun instelling? Gaan ze voor aards prestige en onderlinge strijd? Kiezen ze voor een nieuwe Koude Oorlog? Of kunnen ze over hun eigen schaduw heen stappen? Ik hoop dat laatste. Want als je echt grootse dingen wilt bereiken in de ruimte, als je als mensheid terug wil naar de maan, naar Mars wil vliegen en de rest van het zonnestelsel wil verkennen, dan moet je wel samen optrekken.”