Politici zijn het doelwit van tientallen haattweets per dag – wie zit erachter?

Toen D66-leider Sigrid Kaag zich voor het eerst uitsprak voor een bewijs voor mensen die gevaccineerd zijn, kwam haar dat op een tweet van Isa Kriens te staan. Kriens is jurist uit Rotterdam en is fel tegen de maatregelen om het coronavirus in te dammen.

Ze spreekt op bijeenkomsten van Vrouwen voor Vrijheid, een los-vast ­georganiseerde groep van vooral vrouwen die protestmarsen houden tegen mondkapjes en andere coronamaat­regelen en online zeer actief hun zorgen uiten. Dat gaat, zeggen leden van de groep, vooral vanuit ‘verbinding’ en ‘weg van polari­satie’.

Net als de andere Vrouwen voor Vrijheid ziet Kriens – ruim 11 duizend volgers op Twitter – zichzelf vooral als een kritische moeder. Ze is tegen een (verplichte) PCR-test voor kinderen en heeft haar twijfels over wat het vaccin doet met vruchtbaarheid – hoewel er geen bewijs is dat het die zou aantasten. Ze bestrijdt dat corona in Nederland ­dodelijker is dan de gewone griep – wat wel zo is.

Haar op zaterdagavond 27 februari om 21.30 uur verstuurde tweet bevat de hashtag #kutkaag. Het aantal mensen dat de tweet ‘leuk’ vindt en retweet is niet groot, maar toch is de hashtag trending in Nederland. Op zaterdagavond ­wemelt het niet van de activiteit, waardoor de tweet wordt opgepikt door het algoritme van Twitter dat inschat of iets populair is of niet.

De volgende ochtend gebruikt GroenLinks-Kamerlid Kathalijne Buitenweg de hashtag in een bericht waarin ze zich juist afvraagt waarom Twitter niet ­optreedt tegen het vernederen van vrouwen.

Hiermee gooit Buitenweg onbedoeld olie op het vuur. Dat ze de hashtag ­gebruikt om er iets tegen te doen, is ­reden voor een groot aantal mensen om de hashtag juist wél te gaan gebruiken en groot te maken. Vanaf het moment dat Buitenweg twittert, groeit de hashtag dat weekend uit tot de meest­gebruikte.

De populariteit van #kutkaag groeit ook dankzij twitteraars die overduidelijk de vermoorde onschuld spelen en schrijven niet te zullen helpen om de hashtag groot te maken – om hem dan in die tweet alsnog gebruiken: ‘Vind ik ook. De hele tijd dat #kutkaag. Mensen hou er eens mee op met dat #kutkaag. Kunnen jullie niks anders zeggen dan #kutkaag? Heel kinderachtig, dat #kutkaag trending maken.’

Resultaat: in het weekend van 27 en 28 februari en in de dagen erna is de hashtag over Kaag op Twitter een van de populairste, samen met #widm, van Wie is de Mol?, en #Nieuwsuur. Kriens’ oorspronkelijke tweet is door haar verwijderd, maar de geest is uit de fles.

‘Trollen’

Politici op Twitter lopen het risico tientallen keren per dag het doelwit te worden van dit soort acties of te worden lastiggevallen door gebruikers die er lol uit putten om te pesten en te stoken.

Natuurlijk, Twitter is niet represen­tatief voor de Nederlandse bevolking. Er zijn onevenredig veel journalisten, politici en opiniemakers op actief. Maar juist dat maakt het medium invloedrijk, zegt Richard Rogers, hoogleraar nieuwe media aan de Universiteit van Amsterdam (UvA). ‘De discussies op Twitter zijn vaak basisingrediënten voor gesprekken in andere media. En als opinies worden gevoed door pestgedrag, draagt dat niet bij aan een gezond debat.’

Voor internetpestkoppen bestaat sinds de jaren negentig de term ‘trollen’. Mensen die proberen onlinediscussies te verpesten en daar lol uit putten. In de begindagen van het internet ­waren dat meestal jonge mannen, soms anoniem. En vaak waren vrouwen het slachtoffer, of minderheden. Nog steeds trouwens, ziet Rogers. ‘Het ­pesten beweegt zich volgens klassieke patronen. Misogynie tiert welig.’ Rogers vindt dat het probleem wordt onderschat.

Het bewijs is niet alleen anekdotisch. Amnesty International deed in 2017 onderzoek naar tweets gericht aan vrouwelijke politici en journalisten uit Groot-Brittannië en de VS. De conclusie: vrouwen krijgen een ongelofelijke bak haat over zich heen. En voor zwarte vrouwen is het nog vele malen erger. Twitter is een plek waar racisme, vrouwen- en homohaat floreren, aldus de organisatie destijds. Deze week nog bleek uit onderzoek van de Universiteit Utrecht en De Groene Amsterdammer dat 10 procent van de tweets aan het adres van vrouwelijke ­politici haatdragende teksten bevat over ­uiterlijk, sekse of huidskleur.

Studenten media aan de UvA bestudeerden deze ­winter ruim vijf miljoen tweets waarin tussen 1 januari en 31 december Nederlandse politieke leiders werden genoemd. Daarbij keken ze ook naar ­‘trolachtig gedrag’.

Gedrag, want in de loop der jaren is de term ‘trol’ wat verwaterd. Zo werd hij ook gebruikt na de Amerikaanse verkiezingen in 2016, toen vanuit Rusland aangestuurde onlinelegers verantwoordelijk werden gehouden voor het verspreiden van een grootschalige desinformatiecampagne. Het onderzoek van de UvA richtte zich op de klassieke pestkoppen, de intensieve internetgebruikers die – soms geautomatiseerd – discussies proberen te kapen en politici bestoken met aan hen gerichte tweets.

Aanwijzingen dat mensen die speciaal voor dat doel op Twitter actief zijn, zijn bijvoorbeeld dat een account recent is aangemaakt, in combinatie met abnormaal actief gedrag dat zich op specifieke personen of organisaties richt. Het zijn vaak accounts met weinig volgers en veel tweets, waarin niet zelden politici worden genoemd.

Het account @PeterBrekelmans is daar een goed voorbeeld van. Hij heeft een schamele 130 volgers op Twitter en volgt welgeteld 1 account. Bijna nooit gebeurt er iets met zijn tweets. Geen ­reactie, zelfs geen like. En toch stuurde ‘Peter Brekelmans’ sinds ­halverwege 2020 al bijna 125 duizend tweets de ­wereld in. Dat zijn honderden berichten per dag, dag in dag uit. Bij voorkeur reageert hij op tweets van linkse politici of waarin linkse politici worden genoemd.

Rob Jetten is een gewild doelwit, net als Lodewijk Asscher en – vooral de laatste tijd – Sigrid Kaag. Zij wordt door Brekelmans consequent aangesproken als ‘Vrouwtje Kaag’, met daarna bijvoorbeeld de vraag hoe het toch staat met ‘de financiering van terroristen die ­kinderen vermoorden’.

Tegen Rob Jetten zegt hij in februari: ‘Rob Jetten is de groooooooootste schoft die er bestaat! Jetten is gewoon tuig van de richel, het land uitjagen die gestoorde badaap!’, maar over het algemeen speelt Brekelmans iets minder op de man. ‘Racistische D66ers waren/zijn medeverantwoordelijk voor het willens en wetens in de afgrond duwen van 30000 gezinnen door de toeslagen­affaire’, antwoordt hij bijvoorbeeld vele malen op Jetten.

Afwijkend gedrag

Populair onder de door de UvA onderzochte tweets is het gebruik van hoofdletters, het verspreiden van aantoonbare onzin en complottheorieën, en de nodige emoji’s in de Twitter-bio, de korte profielomschrijving.

Het gaat procentueel niet om veel ­accounts; een kleine 0,4 procent vertoont dit soort afwijkend gedrag. Maar deze pakweg duizend accounts zijn wel verantwoordelijk voor 15 procent van de vijf miljoen onderzochte politieke tweets.

Van deze groep beweegt de overgrote meerderheid zich aan de rechterkant van het politieke spectrum; in hun bio’s op Twitter domineren termen als ‘nexit’, ‘Trump’, ‘Nederland’, ‘PVV’ en ‘FvD’. Veelgebruikte emoji’s zijn de Nederlandse en/of Amerikaanse vlag en een gele tractor.

Tegelijk is er geen enkele indicatie dat deze trollen zich volgens een groot uitgedacht plan bewegen. ‘Als er sprake van coördinatie is, valt dat op’, ziet hoogleraar Rogers. Hij wijst op de paar voorbeelden die er in Nederland zijn geweest, zoals bij de politieke partij Denk. Fractievoorzitter Tunahan Kuzu gaf in 2017 toe dat zijn partij internettrollen had ingezet om tegenstanders zwart te maken en desinformatie te verspreiden.

Een recenter voorbeeld van dit soort opvallend gecoördineerd gedrag heeft ook een Turkse connectie. Vorige maand was ineens een hashtag trending: #TerrorsitGeert­Wilders. Het begint met PVV-leider Geert Wilders die een tweet verstuurt van een afbeelding met een gezicht dat voor de helft ­bestaat uit dat van de Turkse president Recep Erdogan en de andere helft uit dat van een IS-terrorist. Wilders laat geen misverstand over zijn boodschap bestaan, want eronder zet hij nog eens: ‘terrorist’.

Het duurt niet lang, een uur of twee, of er komt een reactie uit Turkije. ­Iemand citeert Wilders’ bericht en zet daarbij dat de enige echte terrorist ­Wilders zelf is. De bijgevoegde (verkeerd gespelde) hashtag is #TerrorsitGeertWilders. Daarna gaat het hard: de dag na Wilders’ tweet is de hashtag al trending in Turkije. En dat niet alleen. Uit een analyse van Kieskijker.org blijkt dat veel prominente leden van Erdogans AK-partij aan de tweetactie meedoen, onder wie burgemeesters, regionale partijvoorzitters en parlementsleden.

Hoewel er nauwelijks Nederlandse twitteraars aan meedoen, zet Twitter de hashtag óók in de trendinglijsten in ­Nederland, misschien omdat een deel van de Turkse profielen Nederlandse ­volgers heeft.

Reactie

De vraag blijft hoe politici, of andere twitteraars, het beste kunnen reageren als ze slachtoffer worden van een pesttweet. ‘Don’t feed the trolls’ is een gevleugelde uitspraak op sociale media. Oftewel: maak ophef niet belangrijk door het aandacht te geven. Volgens dat adagium had Kathalijne Buitenweg de gewraakte tweet dus beter ­kunnen ­negeren.

Richard Rogers is het daar niet mee eens. ‘Als je haat onweersproken laat, dan normaliseer je het gedrag.’ Maar het is een dilemma, geeft hij toe, want door je licht op hatelijke berichten te ­laten schijnen, geef je trollen precies wat ze willen: aandacht.

Voor het onderzoek naar het gedrag van twitteraars is samengewerkt met de Universiteit van Amsterdam en jour­nalisten van de NOS, het KRO-NCRV-programma Pointer en De Groene ­Amsterdammer. Voor de analyse van tweets en hashtags is gebruikgemaakt van gegevens van kieskijker.org.